Każdy przedsiębiorca ma świadomość, że działalność gospodarcza wiąże się z ryzykiem. Większość przedsiębiorców nie podejmuje jednak wysiłku, aby ryzyka związane ze swoim biznesem przeanalizować, nazwać lub zmierzyć. Wbrew powszechnemu poglądowi uważam, że myślenie o ryzyku wcale nie prowadzi do nerwowości i bezsennych nocy. Wręcz przeciwnie.
Świadomość poziomu ponoszonego ryzyka i mechanizmu, w jaki ewentualna materializacja ryzyka może mieć przełożenie na sytuację firmy lub samego przedsiębiorcy, działa kojąco. Z jednej strony, taka refleksja może prowadzić do podjęcia działań zmniejszających ryzyko wystąpienia szkody lub jej wielkość. Z drugiej, uważam, że czysto psychologicznie, świadomość co złego może się zdarzyć jest mniej obciążająca niż niepewność co do możliwych zagrożeń. Nazwanie źródeł ryzyka wbudowanych w prowadzoną działalność ma jeszcze dodatkową zaletę: pozwala zastanowić się, czy za ponoszone ryzyko otrzymujemy odpowiednie wynagrodzenie.
Początkiem rozważań o ryzyku jest jego prawidłowe zdefiniowanie. Intuicja podpowiada nam najprostsze wyjaśnienie czym jest ryzyko – będzie to groźba straty. Zachęcam jednak, żeby pod tym pojęciem rozumieć raczej zmienność która prowadzi do niepewności. Myśląc zatem na najwyższym poziomie ogólności zapytajmy wprost, czego dotyczy wspomniana niepewność. Biznesu? Przedsiębiorstwa? To są abstrakcyjne pojęcia. Aby mówić o konkretach zastanówmy się, czym przedsiębiorstwo jest dla przedsiębiorcy.
Można wyróżnić dwa aspekty: zazwyczaj jest ono jednocześnie składnikiem majątku jak również źródłem dochodów. Rozróżnienie, a tym bardziej rozdzielenie, tych aspektów jest nie lada wyzwaniem, szczególnie dla finansisty dla którego źródłem wartości aktywów jest dostarczany przez nie dochód. Tym niemniej zachęcam do spojrzenia na własną działalność gospodarczą pod tym kątem: na ile jest to dla mnie składnik majątku a na ile miejsce pracy. Oczywiście proporcja pomiędzy jednym a drugim jest inna w każdym przypadku. Z reguły mikrofirma będzie raczej miejscem pracy osoby prowadzącej działalność. Duża firma posiadająca szeroką ofertę i skomplikowane, kapitałochłonne procesy będzie przede wszystkim składnikiem majątku.
Jesteśmy zatem już o krok od zdefiniowania dwóch głównych kategorii ryzyk w ujęciu ekonomicznym:
- niepewność dotycząca przyszłych dochodów (strumieni pieniężnych) z prowadzonej działalności. W potocznym rozumieniu – ryzyko utraty dochodu.
- niepewność dotycząca wartości posiadanych kapitałów (aktywów netto), czyli w prostym ujęciu – ryzyko utraty majątku.
Przyjrzyjmy się bliżej wskazanym powyżej kategoriom ryzyk i osadźmy je w kontekście sytuacji ekonomicznej przedsiębiorcy.
Rozważając niepewność dotyczącą przyszłych dochodów z prowadzonej działalności gospodarczej zacznijmy od oszacowania przedziału zmienności, w którym będzie kształtować się ich wielkość. Jakąś wskazówką jest oczywiście historia. Patrząc wstecz możemy określić, że *dotychczas *miesięczny dochód nie był niższy niż x i wyższy niż y. Co jednak taka informacja mówi o przyszłości? Czy jest możliwy scenariusz w którym dochód będzie niższy niż zanotowany w najgorszym jak dotąd okresie? Czy może być ujemny? Oczywiście. W finansach jest to po prostu ujemny przepływ gotówkowy z działalności.
W mowie potocznej nazwiemy taką sytuację „dokładaniem do interesu”. Tylko biorąc pod uwagę całość sytuacji majątkowo – dochodowej przedsiębiorcy można myśleć o opracowaniu strategii zarządzania tym ryzykiem. Skrajnymi podejściami możliwymi do przyjęcia będzie:
- Wariant defensywny - ustalenie minimalnej wielkości dochodu z działalności niezbędnego z punktu widzenia przedsiębiorcy i takie „ustawienie” firmy aby zminimalizować ryzyko jego nieosiągnięcia. Oznacza to zazwyczaj dążenie o obniżenia poziomu dźwigni operacyjnej i finansowej, koncentrację na podstawowym, najlepiej rozpoznanym rynku/obszarze działalności a także rezygnację z aspiracji do „podboju świata”.
- Wariant ofensywny - ustalenie alternatywnego, wobec analizowanego przedsiębiorstwa, źródła bieżących dochodów oraz środków na pokrycie możliwych „deficytów” w prowadzonej działalności. Najczęściej będzie to pewna pula środków płynnych wchodzących w skład majątku przedsiębiorcy. W pewnych sytuacjach (u osób o wysokiej skłonności do ryzyka) rolę takiego bufora płynności może stanowić otwarta linia kredytowa lub sama możliwość zasięgnięcia kredytu (np. pod zastaw nieruchomości).
W realnym świecie zazwyczaj przyjmuje się strategię polegająca na połączeniu obu powyższych wariantów. W zależności od zmienności dochodu w prowadzonej działalności, dostępu do innych źródeł dochodu i struktury „pozabiznesowego” majątku przedsiębiorcy proporcje pomiędzy podejściami defensywnym a ofensywnym ustala się indywidualnie. Nie ma i nigdy nie będzie rozwiązania uniwersalnego, odpowiedniego dla wszystkich.
Niepewność w zakresie wartości posiadanego majątku dotyczy w szczególności tych przedsiębiorców, których firmy do swojego funkcjonowania wymagają wysokiej wartości zaangażowanego kapitału. Można mówić wówczas o wartości rynkowej przedsiębiorstwa, to znaczy cenie za którą możliwe byłoby zbycie jej innej, niepowiązanej osobie (instytucji). W przypadku mniejszych przedsiębiorstw, zwłaszcza prowadzonych w formie działalności gospodarczej osoby fizycznej, pod pojęciem wartości rozumieć będziemy raczej wartość likwidacyjną czyli możliwą do uzyskania w wyniku upłynnienia aktywów i spłaty zobowiązań.
W obu jednak przypadkach można i należy na wartość przedsiębiorstwa i czynniki wpływające na jej zmiany popatrzeć w sposób obiektywny. Wolny od obciążeń wynikających z emocjonalnego stosunku do firmy właściwego dla jej twórcy. Dopiero takie spojrzenie „z boku” pozwala określić miejsce przedsiębiorstwa w strukturze całego majątku przedsiębiorcy a także przejść do analizy czynników wpływających na zmienność jego wartości czyli ryzyko. Następnym etapem jest określenie korelacji pomiędzy poszczególnymi składnikami majątku (co ważne dotyczy to zarówno aktywów jak i zobowiązań) i w konfrontacji z indywidualnym poziomem skłonności do ryzyka podjęcie decyzji dostosowujących stan faktyczny do pożądanego. Niekoniecznie będą to decyzje dotyczące prowadzonej firmy. Równie ważne i z reguły łatwiejsze do przeprowadzenia mogą być zmiany w strukturze pozostałego majątku dzięki którym całościowy poziom i charakter ryzyka stanie się akceptowalny.
W powyższych rozważaniach dotknąłem zaledwie powierzchni tematyki ryzyka w małej i średniej firmie. Przedstawiony podział a dwie główne kategorie ekonomiczne ryzyka jest zaledwie wstępem do definicji czynników które w konkretnym przypadku wpływają na zmienność dochodów lub/i majątku przedsiębiorcy.