24 grudnia mija 120. rocznica urodzin Waleriana Czumy, żołnierza Legionów Polskich, dowódcy oddziałów polskich na Syberii (1918-1920), generała WP i bohaterskiego dowódcy obrony Warszawy we wrześniu 1939 r.
"Wódz Naczelny powierzył nam obronę stolicy. Żąda on, by o mury Warszawy rozbił się napór wroga. Objęliśmy pozycję, z której nie ma zejścia" - tak pisał we wrześniu 1939 r. w rozkazie do żołnierzy gen. Czuma - Dowódca Obrony Warszawy.
Walerian Czuma urodził się 24 grudnia 1890 r. w Niepołomicach. Po ukończeniu gimnazjum w Wadowicach w 1910 r. odbył służbę wojskową w 13. pułku piechoty. Następnie studiował w Akademii Rolniczej w Wiedniu, gdzie w 1912 r. wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich.
Od sierpnia 1914 r. służył w Legionach Polskich, najpierw jako dowódca plutonu, a następnie kompanii i batalionu. Brał udział we wszystkich walkach II Brygady. 4 lipca 1916 r. w bitwie pod Kostiuchnówką został ciężko ranny, czego skutki odczuwał do końca życia.
Po przedarciu się II Brygady w lutym 1918 r. przez front rosyjsko-austriacki pod Rarańczą, Czuma wyznaczony został przez gen. Józefa Hallera do zorganizowania oddziałów polskich na Syberii. Dowodzona przez niego 5. Dywizja Strzelców Polskich walczyła z bolszewikami, wspomagając rosyjskie wojska kontrrewolucyjne admirała Aleksandra Kołczaka, Korpus Czechosłowacki i wojska Ententy.
W styczniu 1920 r., po kapitulacji 5. Dywizji w rejonie Krasnojarska, Czuma trafił do sowieckiego więzienia, gdzie przebywał do stycznia 1922 r. Do ojczyzny wrócił w drodze wymiany za sowieckich komisarzy.
Oceniając czas walki o suwerenną Polskę tak pisał w 1928 r.: "Nie wytargował Wolności i Niepodległości Ojczyzny dyplomata czy polityk, ale zdobył ją i ugruntował jej podstawę geniusz Wolności i bohaterski wysiłek Żołnierza".
W II Rzeczpospolitej Czuma ukończył kurs wyższych dowódców w Rembertowie oraz kurs Wyższych Studiów Wojskowych w Warszawie.
Od grudnia 1922 do maja 1927 r. był dowódcą 19. Dywizji Piechoty. Później został przeniesiony na stanowisko dowódcy Obszaru Warownego Wilno, a 20 lutego 1928 r. objął funkcję dowódcy 5. Dywizji Piechoty we Lwowie, którą sprawował do 1938 r.
W roku 1929 mianowany został generałem brygady.
Po 1938 r. pozostawał w dyspozycji Ministra Spraw Wojskowych.
7 lutego 1939 r. został komendantem głównym Straży Granicznej.
Po wybuchu wojny od 3 do 28 września 1939 r. był dowódcą Obrony Warszawy. Wspólnie z Komisarzem Cywilnym Stefanem Starzyńskim kierował heroiczną walką o stolicę. Od 9 września obrona Warszawy została formalnie podporządkowana gen. Juliuszowi Rómmlowi, dowódcy utworzonej Armii "Warszawa". Gen. Czuma nadal jednak pozostawał dowódcą obrony stolicy.
Sytuacja ta powodowała konflikty, wynikające m.in. z negatywnej opinii gen. Rómmla na temat podejmowania działań zaczepnych. Nie zgodził się on np. na wysłanie dywizji mającej udzielić pomocy wycofującej się Armii "Poznań". Wielu oficerów przyznawało wówczas rację gen. Czumie, widząc w działaniach ofensywnych szansę przerwania izolacji stolicy.
Mimo różnicy zdań gen. Rómmel, charakteryzując w 1945 r. postać gen. Czumy, pisał: "Bardzo dobry dowódca i pewny żołnierz. Człowiek prawy, uczciwy. W Warszawie spisał się bardzo dobrze w tak trudnych warunkach. Umysł żywy i prosto myślący".
Po kapitulacji Warszawy gen. Czuma był więźniem kilku niemieckich oflagów. Ciężko chorował na szkorbut, przy wzroście 180 cm ważył zaledwie 49 kg. W kwietniu 1945 r. wyzwoliły go oddziały amerykańskie.
Po wojnie trafił do Paryża, a później do Nicei, gdzie leczył się z wojennych ran. Postanowił nie wracać do kraju i osiedlił się w Anglii, gdzie poświęcił się pracy na roli. Obrażenia odniesione podczas wojny odbiły się jednak negatywnie na jego zdrowiu. Po dwóch wylewach krwi do mózgu, trzeci - okazał się śmiertelny. Gen. Walerian Czuma zmarł 7 kwietnia 1962 r. w polskim szpitalu w Penley. Pochowano go na cmentarzu w Wrexham w Walii.
W czerwcu 2004 r., na prośbę rodziny, do Polski sprowadzona została urna z prochami generała. Po uroczystej mszy świętej w Katedrze Polowej Wojska Polskiego złożono ją na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Gen. Walerian Czuma odznaczony m.in.: Orderem Virtuti Militari kl. III, IV i V, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych czterokrotnie, Orderem Polonia Restituta kl. IV, Złotym Krzyżem Zasługi.
Mariusz Jarosiński (PAP)
mjs/ ls/
