Podpisanie protokołu o likwidacji i rozwiązanie organów politycznych zakończyło oficjalnie 1 lipca 1991 roku w Pradze istnienie Układu Warszawskiego. W tym roku mija 20 lat od tego wydarzenia.
Układ Warszawski, którego oficjalna nazwa brzmiała Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej, stworzono z inicjatywy ZSRR jako odpowiedź na działalność NATO i "imperialistyczne zagrożenie" ze strony USA i Europy Zachodniej. Państwa w nim stowarzyszone zobowiązywały się do udzielania sobie pomocy w przypadku napaści na jednego z członków.
Układ został podpisany 14 maja 1955 r. w Warszawie przez przywódców Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR. Ratyfikowano go we wrześniu tego samego roku. Pierwotnie miał funkcjonować przez 20 lat i miano go automatycznie przedłużać co 10 lat. Państwa wchodzące w skład Układu Warszawskiego były całkowicie podporządkowane ZSRR zarówno pod względem politycznym, jak i militarnym.
Dowództwo sojuszu mieściło się w Moskwie, a Zjednoczonymi Siłami Zbrojnymi kierować miał zawsze marszałek Armii Radzieckiej, równocześnie wiceminister obrony ZSRR. W 1955 r. na czele tych sił stanął marszałek Iwan Koniew. Dowództwa armii państw stowarzyszonych podlegały X Zarządowi Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej, który pełnił funkcję Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych. W skład tych sił wchodziły kontyngenty sił zbrojnych poszczególnych państw. Ich wielkość ustalano na podstawie dwustronnych umów między ZSRR a rządami państw stowarzyszonych.
W zarządzaniu Układem Warszawskim uczestniczyły ciała kierownicze i konsultacyjne: Doradczy Komitet Polityczny, Komitet Ministrów Obrony i Komitet Techniczny.
Doradczy Komitet Polityczny jako najwyższy organ polityczno-wojskowy składał się z premierów państw stowarzyszonych, ministrów spraw zagranicznych i obrony narodowej oraz szefów partii politycznych. Zajmował się on opracowywaniem wspólnej strategii w kwestiach polityczno-militarnych.
Komitet Ministrów Obrony - najwyższy organ wojskowy sojuszu, zrzeszający szefów resortów obrony państw układu - określał zakres wspólnych działań wojskowych m.in. manewrów i ćwiczeń dowódczo-sztabowych, a także ujednolicał regulaminy i przepisy wojskowe.
Komitet Techniczny opracowywał kwestie związane z uzbrojeniem i wyposażeniem armii oraz ich standaryzacją i określeniem rodzaju sprzętu wojskowego, jaki miało wytwarzać każde z państw sojuszu.
Początkowo strategia wojenna sojuszu miała polegać na zmasowanym ataku rakietowo-jądrowym połączonym z natychmiastowym natarciem. Z czasem zaczęto dopuszczać ewentualność rozpoczynania działań zbrojnych od środków konwencjonalnych, a wprowadzenie broni masowego rażenia i jądrowej zakładano dopiero w odpowiedzi na jej zastosowanie przez nieprzyjaciela. W latach 80. proponowano strategię polegającą na stałej gotowości do wszelkiego typu działań zbrojnych, także na kilku frontach i z użyciem broni jądrowej.
W myśl doktryny układu polskie siły zbrojne miały tworzyć tzw. Front Polski składający się z trzech armii lądowych rekrutujących się z m.in. z Warszawskiego Okręgu Wojskowego i jednej lotniczej. Miały one stanowić drugi rzut strategiczny sił Układu Warszawskiego na nadmorskim kierunku operacyjnym osłaniający prawe skrzydło wojsk radzieckich oraz teren wybrzeża przed możliwym atakiem.
Polskie oddziały - z Pomorskiego Okręgu Wojskowego i Śląskiego Okręgu Wojskowego - miały wchodzić również do pierwszego rzutu operacyjnego i w jego ramach chronić zachodniej granicy Polski oraz zabezpieczać mobilizację armii. W latach 80. zdecydowano, że w sytuacji konfliktu strona polska ma wystawiać kontyngent składający się z pięciu dywizji pancernych i jedenastu zmechanizowanych oraz dwóch brygad desantowych i trzech dywizji lotniczych.
Członkowie Układu Warszawskiego posiadali także wspólny system obrony powietrznej. Związek Radziecki dysponował również bronią jądrową, która umiejscowiona była na terenie kilku państw stowarzyszonych.
Sojusz, a właściwie jego część: ZSRR, NRD, Bułgaria, Węgry i Polska, podczas swego istnienia dokonał tylko jednej zbrojnej interwencji. Była nią operacja "Dunaj" przeprowadzona w 1968 r. w Czechosłowacji, będąca reakcją Kremla na Praską Wiosnę, która niosła ze sobą reformy społeczne, ekonomiczne i polityczne.
Zmiany ustrojowe, jakie miały miejsce w państwach Układu na przełomie lat 80. i 90. przyczyniły się do opuszczenia ich terenów przez wojska radzieckie. 25 lutego 1991 r. w Budapeszcie została podpisana umowa o zakończeniu współpracy wojskowej państw sojuszu, a 1 lipca 1991 r. w Pradze rozwiązano organy polityczne i podpisano protokół o likwidacji Układu Warszawskiego. (PAP)
akn/ ls/
