Jeden z najwybitniejszych literatów XX wieku, austriacki pisarz i dramaturg Thomas Bernhard zmarł 25 lat temu, 12 lutego 1989 r. Do najsłynniejszych dzieł pisarza należą m.in. "Wymazywanie", "Korekta" czy "Kalkwerk".
"W najprawdziwszym sensie tego słowa jesteśmy dziećmi teatru. Natura jest teatrem samym w sobie. Ludzie są na łonie tej natury jak teatru samego w sobie aktorami, po których niewiele się już można spodziewać" - pisał Bernhard w "Autobiografiach".
Twórczość Austriaka nasycona była poczuciem bezsilności jednostki wobec chaosu świata, choroby, wojen i samotności. Śmierć jest w niej nie tylko zwieńczeniem życia i jego celem, lecz także jego sensem i treścią. Jego bohaterowie wygłaszają monologi, usiłując usprawiedliwić w nich swoją obecność w świecie i nadać jej jakiś sens. "Wszystko, w porównaniu ze śmiercią, jest farsą" - powiedział w 1968 r., odbierając nagrodę.
"Bernhard pisze przede wszystkim fikcje - nowele, krótkie opowiadania i słuchowiska radiowe. Niezwykle płodny i nierówny w swoim najlepszym wydaniu, największym niemieckojęzycznym pisarzem od czasów Kafki i Musila" - napisał o Austriaku amerykański krytyk literacki, eseista i filozof George Steiner w 1986 r. na łamach "New Yorkera".
Nicolaas Thomas Bernhard urodził się 9 lutego 1931 r. w holenderskim mieście Heerlen, jako nieślubne dziecko Harty Fabjan i Aloisa Zuckerstaettera. Przyszły pisarz nigdy nie poznał swojego ojca, który zmarł w Berlinie w 1936 r. na skutek zatrucia gazem.
Dzieciństwo spędził w rozjazdach - między Wiedniem, Salzburgiem i bawarskim mieście Traunstein. W 1947 r. zakończył edukację w narodowo-socjalistycznej szkole z internatem Johanneum. Po skończeniu szkoły planował karierę kupiecką. Wątki autobiograficzne odgrywały ważną rolę w artystycznej pracy Bernharda - między 1975 a 1982 r. opublikował on pięć autobiograficznych studiów, poruszających tematy bycia wdrożonym w autokratyczny system w szkole, dorastania w nazistowskiej Austrii a także doświadczeń wojennych, jak wspomnienie bombardowania Salzburga.
Lata 1949-51 spędził jednak w sanatorium w Grafenhof, cierpiąc na chorobę płuc. Opuścił je na własne życzenie, a choroba, z którą zmagał się do końca życia, znacznie wpłynęła na pesymistyczny charakter jego literatury. W wieku 18 lat Bernhard dowiedział się, że jego choroba jest nieuleczalna.
Od 1955 do 1957 roku studiował aktorstwo w salzburskiej szkole Mozarteum, Akademii Muzyki i Sztuki Dramatycznej. Marzył po cichu o zostaniu wokalistą, jednak stan jego zdrowia - kłopoty z płucami - wykluczyły taką drogę kariery.
Wówczas rozpoczął także swoje próby z literaturą. Nie przestawał jednak podejmować się dorywczych prac - wpierw pracował jako dostawca piwa, następnie jako dziennikarz zanim zdecydował się poświęcić pisarstwu. W 1957 roku ukazał się jego pierwszy tom poezji pt. "Auf der Erde und in der Holle". W tym samym roku poznał także śpiewaczkę Maję Lampersberg i kompozytora Gerharda Lampersberga, którzy zostali jego protektorami. W 1963 roku wydał powieść "Frost" uznawaną za przełom w jego twórczości. Od tego czasu cieszył się coraz większym zainteresowaniem, zyskując opinię skandalisty piętnującego rodaków za zaprzeczanie wojennej lojalności wobec III Rzeszy.
Jego twórczość określana jest w Austrii jako "kalanie własnego gniazda". Swoją krytykę i niechęć do wszystkiego, co austriackie doprowadził do punktu kulminacyjnego w swoim testamencie, w którym zakazał dalszych publikacji swoich utworów w tym kraju do 2059 r.
Bohaterowie utworów Bernharda są często ludźmi nauki, którzy odrzucają wszystko co związane z austriacką tradycją, obyczajowością i etykietą. W jednej ze swoich najsłynniejszych wypowiedzi na temat swojej ojczyzny, Bernhard uznał ją za "brutalny i głupi naród. Bezmyślny, pozbawiony własnej kultury rynsztok, którego smród ogarnął całą Europę".
Zarzuca mu się także antykatolickość w związku z konstrukcją psychologiczną niektórych jego postaci - perfekcjonistów, dążących do osiągnięcia ideału, nawet jeśli jego poznanie oznacza stagnację i popadnięcie w bierność. Do najgłośniejszych prac Berharda należą książki "Wymazywanie", "Korekta" - o filozofie języka i logiku Ludwigu Wittgensteinie - i "Kalkwerk".
Choć w swojej ojczyźnie jego twórczość była uznawana często za obrazoburczą, za granicą Berhard uznawany jest za jednego z najważniejszych literatów XX. wieku. W Polsce za popularyzację jego twórczości odpowiedzialny jest m.in. reżyser teatralny Krystian Lupa, który wystawił spektakle w oparciu o "Kalkwerk", "Immanuela Kanta", "Rodzeństwo" i "Wymazywanie".
Thomas Bernhard zmarł w wyniku niewydolności krążenia 12 lutego 1989 roku. (PAP)
pj/ mhr/
