22 lipca 1944 r. radio moskiewskie ogłosiło, iż w wyzwolonym przez wojska radzieckie Chełmie Lubelskim powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, podało również tekst ogłoszonego przez niego manifestu.
W rzeczywistości PKWN utworzony został pod patronatem Stalina 21 lipca 1944 r. w Moskwie, a jego członkowie dotarli do Chełma Lubelskiego dopiero 27 lipca 1944 r.
Od 1945 r. 22 lipca był uroczyście obchodzony jako Święto Odrodzenia Polski. Kolejne rocznice ogłoszenia manifestu PKWN były w Polsce Ludowej najważniejszym świętem państwowym (zniesiono je w 1990 r.).
Przez cały okres PRL władze komunistyczne propagowały przekonanie, że PKWN powstał 22 lipca 1944 r. w Chełmie Lubelskim. Tam też miał być opracowany i ogłoszony jego manifest.
W rzeczywistości PKWN powołany został 21 lipca 1944 r. w Moskwie pod patronatem Stalina. W Moskwie również przygotowano manifest, którego tekst odczytano 22 lipca 1944 r. w moskiewskim radiu.
Formalnie PKWN utworzony został na podstawie fikcyjnej ustawy KRN z 21 lipca 1944 r., którą przygotowano w celu stworzenia mu podstawy prawnej.
Funkcję przewodniczącego PKWN oraz kierownika resortu spraw zagranicznych objął Edward Osóbka-Morawski - przed wojną członek PPS, od 1943 r. związany z Robotniczą Partią Polskich Socjalistów (RPPS). Wiceprzewodniczącymi zostali Andrzej Witos (jednocześnie kierownik resortu rolnictwa i reform rolnych) oraz Wanda Wasilewska.
Pozostałe resorty objęli: gen. Michał Rola-Żymierski (obrona narodowa) - jego zastępcą mianowano gen. Zygmunta Berlinga, Stanisław Radkiewicz (bezpieczeństwo publiczne), Stanisław Kotek-Agroszewski (administracja publiczna), Jan Stefan Haneman (gospodarka narodowa i finanse), Jan Czechowski (sprawiedliwość), Bolesław Drobner (praca i opieka społeczna), Jan Grubecki (komunikacja, poczta i telegraf), Emil Sommerstein (odszkodowania wojenne), Stanisław Skrzeszewski (oświata), Wincenty Rzymowski (kultura i sztuka) oraz Stefan Jędrychowski (informacja i propaganda).
Prof. Paweł Wieczorkiewicz charakteryzując PKWN w "Historii Politycznej Polski 1935-1945" pisał: "Komitet składał się z 15 członków i, wobec trudności z pozyskaniem kandydatów z Zachodu, stanowił, zgodnie z wcześniejszymi zamierzeniami, amalgamat środowiska moskiewskiego i krajowego, z przewagą pierwszego w proporcji 2:1. Dla celów propagandowych, nadano mu w większym niż ZPP (Związkowi Patriotów Polskich - PAP) stopniu pozory wielopartyjności: PPR i SL otrzymały po 4 resorty, RPPS - 3, a fikcyjne Stronnictwo Demokratyczne - 1. W rzeczywistości, poza komunistami, do PKWN weszli jedynie samozwańczy reprezentanci poszczególnych partii".
"Kadrowa słabość PKWN - pisał dalej prof. P. Wieczorkiewicz - była skalkulowana. Ponieważ w szybkim tempie miał zostać zastąpiony przez rząd koalicyjny, możliwy do akceptacji przez Roosevelta i Churchilla, obsada tek, poza kilkoma kluczowymi resortami, była sprawą drugorzędną, o wymiarze li tylko propagandowym. (...) Zamierzony wydaje się był również trapiący komitet brak jakichkolwiek środków. Całkowicie zależny od władz okupacyjnych miał być czasowym jedynie decorum, maskującym działania i zamierzenia Sowietów przed zachodnią opinią publiczną. Stalin zdawał sobie sprawę, że dla pozornego kompromisu z mocarstwami zachodnimi będzie musiał czasowo zaakceptować Mikołajczyka, chodziło jednak o to, aby postawić go w możliwie najgorszej sytuacji wyjściowej. W nowym układzie możliwe stało się przeciwstawienie +Polaków z Lublina+ - +Polakom z Londynu+ i ujmowanie wszelkich kwestii spornych, także w stosunkach z ZSRR, jako wewnętrznego konfliktu pomiędzy rzekomo równorzędnymi obozami politycznymi".
Ogłoszony 22 lipca 1944 r. manifest PKWN był najważniejszym dokumentem określającym początki Polski Ludowej. Zwracając się w nim "Do Narodu Polskiego" stwierdzano m.in. "Krajowa Rada Narodowa, powołana przez walczący naród, jest jedynym legalnym źródłem władzy w Polsce. Emigracyjny +rząd+ w Londynie i jego delegatura w Kraju jest władzą samozwańczą, władzą nielegalną, opiera się na bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 roku. +Rząd+ ten hamował walkę z okupantem hitlerowskim, swą awanturniczą polityką pchał Polskę ku nowej katastrofie. W chwili wyzwolenia Polski, w chwili gdy sojusznicza Armia Czerwona i wraz z nią Wojsko Polskie wypędza okupanta z Kraju, w tym momencie musi powstać legalny ośrodek władzy, który pokieruje walką narodu o ostateczne wyzwolenie. Dlatego Krajowa Rada Narodowa, tymczasowy parlament narodu polskiego, powołała POLSKI KOMITET WYZWOLENIA NARODOWEGO jako legalną tymczasową władzę wykonawczą dla kierowania walką wyzwoleńczą narodu, zdobycia niepodległości i odbudowy
państwowości polskiej".
Manifest podkreślał, że KRN i PKWN "działają na podstawie konstytucji z 17 marca 1921 roku, jedynie obowiązującej konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie". Jej podstawowe założenia miały obowiązywać aż do uchwalenia przez demokratycznie wybrany Sejm Ustawodawczy nowej konstytucji.
PKWN wzywał do walki z Niemcami i "jak najściślejszego współdziałania z Armią Czerwoną".
W kwestii granic mówił o powrocie do Polski Pomorza, Śląska Opolskiego, Prus Wschodnich, o szerokim dostępie do morza i granicy na Odrze. Co do granicy wschodniej manifest głosił, iż "powinna być linią przyjaznego sąsiedztwa, a nie przegrodą między nami a naszymi sąsiadami, i powinna być uregulowana zgodnie z zasadą: ziemie polskie - Polsce, ziemie ukraińskie, białoruskie i litewskie - Radzieckiej Ukrainie, Białorusi i Litwie".
Podstawową zasadą polityki zagranicznej PKWN miał być trwały sojusz ze Związkiem Radzieckim i Czechosłowacją. Wspominano jednak również o przyjaźni i sojuszu z Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi i Francją.
Twórcy manifestu deklarowali przywrócenie w Polsce wszystkich swobód demokratycznych, które nie mogą jednak służyć wrogom demokracji, konfiskatę mienia znajdującego się w rękach niemieckiego okupanta, zdrajców narodu i obszarników. Obiecywali przeprowadzenie reformy rolnej bez odszkodowania do 50 ha i 100 ha na ziemiach odzyskanych, odbudowę szkolnictwa i bezpłatne nauczanie na wszystkich szczeblach.
Manifest kończył się słowami: "Rodacy! Stoją przed nami gigantyczne zadania. Będziemy je realizować dalej nieugięcie i zdecydowanie. Odrzucimy precz warchołów, agentów reakcji, którzy przez rozbijanie jedności narodowej, przez próby prowokowania walk między Polakami idą na rękę hitleryzmowi. Zadania wyzwolenia Polski, odbudowy państwowości, doprowadzenia wojny do zwycięskiego końca, uzyskania dla Polski godnego miejsca w świecie, rozpoczęcie odbudowy zniszczonego kraju - oto nasze naczelne zadania".
Tekst manifestu zamieszczono jako załącznik do pierwszego Dziennika Ustaw RP z 1944 r.
26 lipca 1944 r. reprezentujący PKWN E. Osóbka-Morawski podpisał w Moskwie porozumienie z komisarzem spraw zagranicznych W. Mołotowem, na podstawie którego władza zwierzchnia w strefie działań wojennych miała należeć do Wodza Naczelnego wojsk radzieckich, a przestępstwa popełnione przeciwko Armii Czerwonej podlegać radzieckiej jurysdykcji. PKWN został uznany przez Kreml za reprezentację narodu polskiego posiadającą prawo do tworzenia aparatu państwowego na wyzwolonych ziemiach polskich.
Następnego dnia delegacja PKWN podpisała tajną umowę o polsko-radzieckiej granicy państwowej. Za jej podstawę obie strony przyjęły linię Curzona, z odchyleniem na korzyść Polski - część Puszczy Białowieskiej. Ustalono, że Królewiec wraz z częścią Prus Wschodnich zostanie włączony do Związku Radzieckiego. Stwierdzano też: "granica między Polską a Niemcami winna być ustalona wzdłuż linii na zachód od Swinemnde do rzeki Odry, pozostawiając miasto Szczecin po stronie Polski, dalej w górę rzeki Odry do ujścia rzeki Nejsy, a stąd rzeką Nejsą do czechosłowackiej granicy". (A. Garlicki "Historia 1939-1997/98")
1 sierpnia 1944 r. PKWN przeniósł swoją siedzibę z Chełma Lubelskiego do Lublina.
W następnych miesiącach m.in. organizował i rozbudowywał siły zbrojne oraz administrację państwową, rozpoczął także radykalną reformę rolną.
Prof. Marian Kallas oceniając działania komitetu podkreślał jego współudział w represjach skierowanych przeciwko środowiskom niepodległościowym: "PKWN wykazał znaczną aktywność w organizacji aparatu przymusu, który głównie zajmował się zwalczaniem przeciwników władzy ludowej we współdziałaniu z NKWD. Wydano szereg aktów prawnych zaostrzających odpowiedzialność prawną za czyny skierowane przeciwko państwu. Charakterystyczne, że przepisy dekretu PKWN z 30 października 1944 r. +O ochronie państwa+ działały z mocą wsteczną od 15 sierpnia 1944 r., naruszając tym podstawową zasadę prawa karnego (lex retro non agit). Represje stosowane przez organy bezpieczeństwa publicznego, sądy wojskowe oraz NKWD skierowane były w dużym stopniu wobec żołnierzy i oficerów AK". (M. Kallas "Historia ustroju Polski X-XX w.")
31 grudnia 1944 r. PKWN został przekształcony w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. (PAP)
mjs/ ls/ jbr/
