Pisarz, publicysta polityczny, działacz społeczny, krytyk i filozof Aleksander Świętochowski zmarł 25 kwietnia 1938 roku w Gołotczyźnie koło Ciechanowa. W tym roku mija 75 lat od jego śmierci.
Aleksander Świętochowski urodził się 18 stycznia 1849 r. w Stoczku Łukowskim na Podlasiu. Rok później jego rodzina przeniosła się do Kazimierza Dolnego, gdzie spędził dzieciństwo. Po ukończeniu szkoły elementarnej rozpoczął naukę w pięcioklasowej szkole powiatowej w Siedlcach, skąd po roku przeniósł się do Gimnazjum Gubernialnego w Lublinie.
Po wybuchu powstania styczniowego ojciec zabrał go ze szkoły w obawie, by nie przyłączył się do zrywu, więc część materiału przerobił samodzielne. Później kontynuował naukę i w 1866 r. otrzymał świadectwo maturalne z medalem. Następnie rozpoczął studia na Wydziale Filologiczno-Historycznym Szkoły Głównej, a po likwidacji uczelni przez rosyjskiego zaborcę, kształcił się dalej na uniwersytecie w Lipsku zdobywając doktorat z filozofii.
Zadebiutował w 1866 r. esejem o rodzinnym Kazimierzu w "Tygodniku Ilustrowanym" pod pseudonimem Henryk Dołęga. Później jego teksty, głównie poświęcone zagadnieniom społecznym i pracy pozytywistycznej, zamieszczał "Przegląd Tygodniowy". W 1878 r. podjął współpracę z dziennikiem "Nowiny", a trzy lata później stworzył tygodnik "Prawda". Później wydawał także miesięczniki "Kultura polska" i "Humanista polski", pisząc również do "Myśli Narodowej", gdzie jako "Poseł Prawdy" publikował także felietony i zajmował się krytyką literacką.
"Była to indywidualność o mocnym charakterze, z przewagą cech dynamicznych. Surowe warunki dzieciństwa i nieustanne trudności późniejsze nie złamały ani nie osłabiły, lecz zawiązały w nim siłę woli, ambicję, dumę, wytrwałość, odwagę, nawet zuchwałość" - pisała o nim Maria Brykalska w książce "Aleksander Świętochowski: biografia".
W sferze jego zainteresowań leżały także kwestie oświatowe, współtworzył szkoły rolnicze w Gołotczyźnie i Bratnem (obecnie woj. mazowieckie) oraz Towarzystwo Kultury Polskiej. Popierał równouprawnienie kobiet, był przeciwnikiem konserwatyzmu. Już w II Rzeczpospolitej pisał w prasie endeckiej, odnosząc się krytycznie do sanacji.
Jeszcze przed I wojną osiedlił się w Gołotczyźnie koło Ciechanowa. Po rozstaniu z żoną, która jednak nie zgadzała się na rozwód, zamieszkał tam z partnerką Aleksandrą Bąkowską. Wspólnie zajmowali się działalnością społeczną. Stworzyli w Gołotczyźnie dwie bezpłatne placówki edukacyjne dla młodzieży - szkołę dla dziewcząt "Ferma Praktyczna Gospodarstwa Domowego dla Dziewcząt" i placówkę dla chłopców pod nazwą "Bratne". Po odzyskaniu niepodległości szkoły przekazano pod kuratelę państwa.
Główny obszar działalności Świętochowskiego stanowiło jednak pisarstwo. Był wszechstronny - pisał dramaty, powieści, nowele, impresje i przypowieści filozoficzne, publicystykę, eseje naukowe i popularyzatorskie, rozprawy i dzieła historyczne.
Wśród jego istotnych prac znalazły się artykuły programowe m.in. "My i wy" i cykl "Praca u podstaw", nowele społeczne m.in. "Na pogrzebie", trylogia dramatyczna "Nieśmiertelne dusze", powieści i dramaty m.in. "Drygałowie" i "Nałęcze" oraz krytyczne wobec spraw społecznych i kulturowych eseje - "Genealogia teraźniejszości", "Historia chłopów polskich w zarysie", "Pisma wybrane" oraz "Nowele i opowiadania".
Świętochowski do końca życia mieszkał na Gołotczyźnie. Na początku kwietnia 1938 r. uległ ciężkiemu atakowi dusznicy. Wieść o jego chorobie spowodowała duże poruszenie w kraju, pisała o niej nawet Polska Agencja Telegraficzna (poprzedniczka Polskiej Agencji Prasowej). Pomimo pewnej poprawy stanu zdrowia, uległ drugiemu atakowi, a trzeci, który uszkodził serce, okazał się śmiertelny. Odszedł rankiem 25 kwietnia 1938 r. Na ręce jego najbliższych z całego kraju napływały liczne depesze i listy kondolencyjne od instytucji oraz osób prywatnych. Zgodnie ze swoją wolą Aleksander Świętochowski spoczął na cmentarzu w Sońsku koło Ciechanowa. (PAP)
akn/ abe/
