Zmarł w 1918 r. we Lwowie pod nazwiskiem Wojciech Kętrzyński, choć urodził się jako Adalbert von Winkler w Loetzen (obecnie Giżycko). Ten najwybitniejszy badacz dziejów Pomorza, Warmii i Mazur, działacz na rzecz ich polskości, w domu rodzinnym mówił wyłącznie po niemiecku.
"W ramach germanizacji na zasadzie istnienia w dobrach wsi Kętrzyn wygasłego w XVIII w. rodu Winklerów, rodzinie Kętrzyńskich dopisano w dokumentach urzędowych owych całkowicie im obcych +Winklerów+" - pisze Krystyna Korzon w publikacji "Wojciech Kętrzyński 1838-1918. Zarys biograficzny". Jego ojciec Józef Michał utracił w wojsku rodowy człon nazwiska, pozostając dla uproszczenia przy samym Winklerze. Matka Wojciecha była Niemką, w domu mówiło się wyłącznie po niemiecku. Ojciec chciał nauczyć dzieci ojczystej mowy, jednak zmarł kiedy chłopiec miał 8 lat.
W wieku 11 lat Kętrzyński trafił do Grosse Militaer-Waisenhaus w Poczdamie zakładu dla sierot po dawnych wojskowych, gdzie spędził trzy lata. Później uczęszczał do progimnazjum w rodzinnym Loetzen i do gimnazjum w Rastenburgu (obecnie Kętrzyn). W tym okresie dostał od siostry list informujący o polskim pochodzeniu ich rodziny. Rozpoczął wtedy naukę języka ojczystego i zgłębianie polskiej historii. Cieszył się także dużą sympatią otoczenia, podjął również pierwsze próby poetyckie. "Naturalne przymioty Alberta Winklera, intelekt, wesołość, dowcip, jak również jego szlachetna fizjognomia, piękna twarz, której nawet nie szpeciły okulary" - tak młodego Kętrzyńskiego opisuje Krystyna Korzon.
W 1859 r. zdał egzamin maturalny, następnie podjął studia historyczne i filologiczne na uniwersytecie w Królewcu. Dostał wówczas od siostry kolejny list, z którego dowiedział się, że ich prawdziwe nazwisko rodowe brzmiało Kętrzyński. Pojechał wtedy do rodzinnego miasta, zdobył odpis metryki i oficjalnie zmienił nazwisko. Nawiązał także kontakt z polskojęzyczną rodziną. Udał się z wizytą do wuja w Kościerzynie, gdzie ćwiczył język i poznawał polską literaturę. Po wybuchu powstania styczniowego zaangażował się w działalność konspiracyjną, uczestnicząc m.in. w transportach broni, za co został aresztowany, uwięziony i ostatecznie skazany na rok więzienia, które odbył w twierdzy w Kłodzku.
Po odbyciu kary dokończył studia i obronił pracę doktorską poświęconą Bolesławowi Chrobremu. Później był guwernerem oraz bibliotekarzem w Kórniku koło Poznania. Był współtwórcą tajnego Towarzystwa Mazurskiej Inteligencji Ludowej i Komitetu Niesienia Pomocy Mazurom. W 1873 r. został sekretarzem naukowym w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie. Dwa lata później ożenił się z Wincentyną Klińską, a w roku 1876 objął funkcję szefa Ossolineum, którą sprawował przez wiele kolejnych lat.
W pracy naukowej zajmował się przede wszystkim etnografią oraz historią Pomorza, Warmii i Mazur ze szczególnym uwzględnieniem polskości tych rejonów. W 1874 r. powstało jego pierwsze dzieło poświęconej tej tematyce "O narodowości polskiej w Prusiech Wschodnich za czasów krzyżackich". W sumie Kętrzyński wydał blisko 250 rozpraw, prac, artykułów, recenzji i opracowań edytorskich poświęconych głównie zagadnieniom wczesnego polskiego Średniowiecza i źródłom germanizacji Polaków. Do jego istotnych publikacji należą m.in. "Nazwy miejscowe polskie Prus Zachodnich, Wschodnich i Pomorza wraz z ich przezwiskami niemieckimi" (1879) oraz "O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich" (1882).
Był członkiem wielu towarzystw naukowych m.in. Akademii Umiejętności, współtworzył też Towarzystwo Historyczne we Lwowie. Zasłużony dla Ossolineum, po wybuchu I wojny dbał o zabezpieczenie najcenniejszych zbiorów, był także twórcą pierwszej monografii Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Wojciech Kętrzyński zmarł 15 stycznia 1918 r. we Lwowie. Spoczął na tamtejszym Cmentarzu Łyczakowskim. Podczas wojny w czasie okupacji miasta przez Sowietów jego grób uległ zniszczeniu. Obecnie znajduje się tam pamiątkowa tablica. Kętrzyńskiego upamiętniono nadając nazwę Kętrzyn jednemu z miast na Mazurach. Jego imię otrzymały także m.in. liczne ulice i szkoły. (PAP)
akn/ ls/
