Historyk i teoretyk literatury Henryk Markiewicz kończy 16 listopada 90 lat. Jubileusz zbiega się z publikacją drugiego tomu jego najpopularniejszego dzieła - "Skrzydlatych słów", czyli słownika cytatów, które na stałe zagościły w języku.
Prof. Henryk Markiewicz urodził się 16 listopada 1922 roku w Krakowie. Studia polonistyczne rozpoczął na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1946 roku, a dziesięć lat później został profesorem tej uczelni. W latach 1977-84 był dyrektorem Instytutu Filologii Polskiej. Szefował "Przekrojowi" (1951-52), współpracował z "Życiem Literackim", "Pamiętnikiem Literackim", "Zdaniem" i "Pismem".
Ale najważniejsza część dorobku prof. Markiewicza, to działalność naukowa. "Niewiele istnieje w humanistyce, nie tylko polskiej, uczonych, którzy podobnym dorobkiem mogliby się poszczycić; nie tylko tak liczebnym, ale tak bogatym problemowo, obejmującym tak wiele rodzajów pisarstwa oraz zakresów własnej domeny naukowej" - pisał o Markiewiczu prof. Stanisław Balbus. Prof. Jan Błoński - sam erudyta - wspominał Markiewicza słowami: "Ile ten człowiek wie! To jest nieludzkie, to po prostu nieludzkie!" (co zapamiętał prof. Andrzej Romanowski)
.
Henryk Markiewicz jest autorem ważnych dla polskiego literaturoznawstwa prac teoretycznych jak "Główne problemy wiedzy o literaturze" (1965), "Polska nauka o literaturze" (1981), "Świadomość literatury" (1985), "Wymiary dzieła literackiego" (1984), "Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwa" (1989), "Teorie powieści za granicą" (1995) czy "Polska teoria powieści" (1998). Jest też autorem takich prac jak "Teoria badań literackich w Polsce" (1960), czterotomowych "Problemów teorii literatury" (1967-98), dwu tomów "Sztuki interpretacji" (1971-73), czterotomowej edycji "Współczesnej teorii badań literackich za granicą" (1976-92). Te dzieła to klasyka polskiej teorii literatury.
Ale prof. Markiewicz nie ograniczał się do teorii badań. Fascynowały go epoki pozytywizmu i Młodej Polski a pasję te ukoronowało wydanie podręcznika akademickiego "Pozytywizm" (1980) kilkakrotnie odtąd wznawianego. Prof. Markiewicz był inicjatorem i jednym z redaktorów naczelnych "Obrazu literatury polskiej XIX i XX wieku" - 15-tomowej pracy zbiorowej o życiu i twórczości polskich pisarzy od romantyzmu do początków XX wieku. Jest też od 1960 roku w składzie komitetu redakcyjnego "Polskiego Słownika Biograficznego", a przez 13 lat (1989-2002) był redaktorem naczelnym tego monumentalnego wydawnictwa.
Najbardziej popularnym i powszechnie znanym dziełem prof. Markiewicza pozostają jednak "Skrzydlate słowa" (przygotowywane we współpracy z prof. Andrzejem Romanowskim), czyli słownik najpopularniejszych cytatów. Pierwsza edycja antologii ukazała się w 1990 r., druga - osiem lat później. W drugiej edycji z 1998 roku autorzy włączyli do zbioru eponimy, czyli nazwy własne z Biblii, mitów, tradycji, historii i literatury, często używane w charakterze rzeczowników pospolitych. Trzecia edycja z 2005 roku liczyła 16 tys. haseł i zawierała, obok cytatów literackich, sentencji filozoficznych, fragmentów tekstów publicystycznych i propagandowych, powiedzenia polityków i gwiazd kultury masowej, refreny piosenek i hasła reklamowe.
Jak wielokrotnie przy różnych okazjach wyjaśniał prof. Markiewicz, "skrzydlate słowo" różni się od cytatu. "Cytat to przytoczenie fragmentu wcześniejszego tekstu w tekście późniejszym. Skrzydlate słowo jest takim wyrażeniem, czy nawet pojedynczym wyrazem, które przytaczano wielokrotnie i które się upowszechniło" - tłumaczył. Wyrażenie "skrzydlate słowa" pojawiło się w "Iliadzie" i "Odysei" Homera - opisywało szybkość, z jaką słowa przemieszczają się z ust jednego rozmówcy do uszu drugiego. Rangę określenia naukowego nadał mu w XIX w. niemiecki filolog Georg Buechmann, wydając zbiór sławnych powiedzeń literackich i historycznych pod takim właśnie tytułem. W Polsce określenia tego używano sporadycznie aż do roku 1958, gdy Henryk Markiewicz ogłosił w "Przekroju" cykl "Kto to powiedział, czyli skrzydlate słowa literatury polskiej".
Tom drugi "Skrzydlatych słów", który ukaże się 22 listopada, pomieści 5 tysięcy haseł, pochodzących z okresu od starożytności po współczesność przysłów, sentencji, obiegowych powiedzonek, które weszły do kanonu kultury polskiej i światowej oraz codziennego języka. Są to hasła, które dopiero teraz udało się przypisać konkretnemu autorowi oraz zupełnie nowe - powstałe w ciągu kilku ostatnich lat. "Pół wieku temu, gdy zaczynałem zbierać skrzydlate słowa, liczba znanych cytatów () była znacznie mniejsza. Wciąż nowe cytaty wyrastają z nowych książek i wypowiedzi uczonych, publicystów i polityków, i trzeba te cytaty uwzględnić. Toteż zbieranie skrzydlatych słów to praca nigdy się nie kończąca" - pisał Henryk Markiewicz w książce "Mój życiorys polonistyczny z historią w tle".
W drugim tomie słownika znajdą się frazy współczesne jak m.in. "Yes, we can" Barracka Obamy, "A sio!" Waldemara Pawlaka (skierowane do dziennikarzy w Sejmie w 1997 roku), "A świstak siedzi i zawija je w te sreberka" (hasło z reklamy telewizyjnej czekolady "Milka") czy też cytat z piosenki zmarłej w zeszłym roku Amy Winehouse "Próbowali mnie zmusić, żebym poszła na odwyk, ale powiedziałam +nie, nie, nie+".
W tomie znajdą się jednak także cytaty starsze, dopiero teraz włączone do "Skrzydlatych słów" jak np. "Pijany jak Polak" (wyrażenie powstałe w okresie wojen napoleońskich; początkowo o zabarwieniu neutralnym, a nawet pozytywnym, oznaczające kogoś, kto mimo spożycia alkoholu zachowuje sprawność fizyczną, trzeźwe myślenie i niezwykłą odwagę - podkreśla autor słownika), określenie "Krakówek" (z felietonu Michała Bałuckiego opublikowanego w piśmie "Kraj" w 1860 roku) czy "Stany Zjednoczone Europy" (tej frazy użył Victor Hugo w przemówieniu na Międzynarodowym Kongresie Pokojowym w Paryżu w 1849 roku).
Niekiedy skrzydlate słowa to krótkie dialogi jak w przypadku rozmowy Ignacego Paderewskiego z francuskim premierem Georgesem Clemenceau, który w 1919 roku powiedział: "Jestem zdumiony, że pan nie pije, bo u nas się mówi +pijany jak Polak+", na co doczekał się odpowiedzi: "U nas w Polsce się mówi: +grzeczny jak Francuz+, z czego wynika, że obaj się mylimy".
Książkę "Skrzydlate słowa. Wielki słownik cytatów polskich i obcych" tom 2 opublikuje "Wydawnictwo Literackie".
Agata Szwedowicz (PAP)
aszw/ ls/
