Nie publikowane dotąd materiały dotyczące sytuacji religijnej Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, dane archiwalne, ryciny i reprodukcje znaleźć można w naukowej pracy na ten temat, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Autorem książki "Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XIX wieku" jest dr Artur Konopacki. Jest on pracownikiem Uniwersytetu w Białymstoku, a także aktywnym działaczem społeczności tatarskiej i muzułmańskiej w Polsce, m.in. współprzewodniczącym Rady Wspólnej Katolików i Muzułmanów.
Przygotowując materiały, dr Konopacki szukał źródeł w archiwach zagranicznych na Wschodzie (m.in. w Mińsku, Grodnie, Wilnie, Lwowie i Sankt Petersburgu), a także w krajowych (Białystok, Kraków). W książce można np. zobaczyć XIX-wieczne ryciny meczetów i plany architektoniczne. Jest też reprodukcja stron z modlitewnika jezuickiego, wydawanego - jak mówi autor - w celu nawracania Tatarów.
To rękopis z XVI wieku, w którym jedna strona napisana jest po polsku, druga - przy użyciu alfabetu arabskiego. Zdaniem Konopackiego, z treści dokumentu wynika, iż ktoś, kto tworzył ten modlitewnik, miał dużą wiedzę na temat islamu.
Artur Konopacki powiedział PAP, że zawsze ciekawiła go teza, stawiana w literaturze i potem powtarzana, dotycząca budowy meczetów na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Chodziło o informacje o konieczności uzyskania zezwolenia biskupa wileńskiego na budowę islamskiej świątyni.
Autor, opierając się na odnalezionych źródłach twierdzi, że Tatarzy nie musieli uzyskiwać takiej zgody. Wśród materiałów popierających ten pogląd przywołuje m.in. "Alfurkan tatarski", paszkwil na muzułmanów autorstwa Piotra Czyżewskiego z 1616 roku, powstały w czasie polemik między Tatarami i chrześcijanami.
"Życie religijne Tatarów w okresie objętym publikacją ewaluowało, ale na pewno nie były to jakieś zmiany diametralne. Ono raczej tkwiło w tych samych realiach. Ale np. ewaluowało rękopiśmiennictwo, a w XVI-XVII wieku miały miejsce polemiki religijne i Tatarzy w nich uczestniczyli czy chcieli być ich uczestnikami" - dodał.
Podał przykład egzemplarza "Biblii Nieświeskiej" z XVI wieku, z arabskimi glosami. "Czyli jakiś Tatar to czytał" - dodał Konopacki. Oceniając życie religijne tej społeczności, zwrócił też uwagę na duże przywiązanie do tradycji.
Historia osadnictwa tatarskiego na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej ma już ponad 600 lat. Jako datę dobrowolnego osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim i Rzeczypospolitej, Jan Długosz podaje rok 1397.
Na ziemie polskie Tatarzy przynieśli ze sobą islam. W XVI-XVII wieku zatracili swój język i wiele obyczajów, nazwiska rodowe uległy spolszczeniu. Przez kilkaset lat, do II wojny światowej, uczestniczyli we wszystkich ważniejszych wystąpieniach zbrojnych.
Brali udział w bitwach pod Grunwaldem, Kircholmem, Wiedniem i Maciejowicami. Jeszcze w kampanii wrześniowej 1939 roku, w 13. Pułku Ułanów Litewskich był szwadron tatarski.
Ilu jest obecnie Tatarów w Polsce, dokładnie nie wiadomo. W środowisku tej mniejszości działa Muzułmański Związek Religijny w RP oraz Związek Tatarów Polskich. Ten pierwszy liczbę polskich muzułmanów, w większości właśnie pochodzenia tatarskiego, szacuje na ok. 5 tys. osób.
Ostatnio znaczenie tej społeczności docenił prezydent RP Bronisław Komorowski, który wziął udział w odsłonięciu w Gdańsku Pomnika Tatara. Przedstawia on naturalnej wielkości ułana tatarskiego na koniu, w stroju z 1920 r. Monument stanął w Parku Oruńskim, gdzie mieści się Narodowe Centrum Kultury Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej. Centrum było pomysłodawcą ustawienia pomnika.
Robert Fiłończuk (PAP)
rof/ abe/
