Wirtualną makietę przedwojennego żydowskiego miasteczka zwanego sztetl - Józefowa k. Biłgoraja przygotował Ośrodek Brama Grodzka Teatr NN w Lublinie. Odtworzono na niej nieistniejącą już charakterystyczną zabudowę tej miejscowości.
Makieta umożliwia wirtualny spacer po dawnym żydowskim Józefowie z okresu 20-lecia międzywojennego. "To multimedialny sposób na przybliżenie historii o fenomenie kulturowym, jakim w okresie do wybuchu II wojny światowej stanowiły sztetle, zlokalizowane w tej części Europy" - powiedziała w środę na konferencji prasowej Joanna Zętar z Teatru NN.
Makieta powstała na podstawie przedwojennych map, fotografii i dokumentacji technicznej zabudowań. Do odtworzonych tam budynków - ratusza, domu ludowego, synagogi czy kościoła - dołączono szczegółowe informacje o tych obiektach.
Wirtualna makieta pokazuje charakterystyczne cechy zabudowy Józefowa, czyli drewniane domy z podcieniami usytuowane wokół rynku. "Takiej drewnianej zabudowy podcieniowej na Lubelszczyźnie już praktycznie zobaczyć nie można. We wszystkich opracowaniach dotyczących architektury drewnianej Józefów pojawia się jako sztandarowy przykład takiej zabudowy" - dodała Zętar.
W 20-leciu międzywojennym Józefów był typowym sztetl, zamieszkanym w większości przez Żydów. W 1921 r. stanowili oni 78 proc. wszystkich mieszkańców tego miasteczka. W sumie żyło w nim wtedy 1350 osób.
Żydzi w Józefowie k. Biłgoraja osiedlali się zaraz po nadaniu miastu przywileju lokacyjnego w 1725 r. Powstała tam wówczas gmina żydowska. W Józefowie funkcjonowały dwie religijne szkoły żydowskie - chedery - które prowadzili Józef Majmon i Naftula Sztern. Żydowskie dzieci mogły też chodzić do utworzonej tam powszechnej szkoły elementarnej.
Żydzi w Józefowie zajmowali się handlem, rzemiosłem oraz wyrobem i sprzedażą alkoholi. W latach 1824-1841 działała tu - założona przez Szyję Waksa - drukarnia, w której drukowano m.in. księgi hebrajskie i druki urzędowe. Książki z tej oficyny rozprowadzano na ziemiach polskich, ale też eksportowano m.in. do Rosji i Turcji.
W czasie okupacji hitlerowcy w Józefowie utworzyli getto do którego zwieziono też Żydów z innych miast. Niemal wszyscy zostali wymordowania. W lipcu 1942 r. tylko jednego dnia rozstrzelano tam ponad 1500 osób. Tylko nielicznym żydom z Józefowa udało się uciec i przeżyć wojnę.
Po żydowskim sztetl w Józefowie pozostał budynek dawnej synagogi, wybudowanej pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku. W okresie okupacji bożnica została zdewastowana, po wojnie zamieniono ją na magazyn. Obecnie znajduje się tam biblioteka.
Zachowało się także około 400 macew na tamtejszym kirkucie. Najwięcej nagrobków pochodzi z lat 1907-1940.
Józefów jako sztetl opisał Isaac Baschevis Singer w opowiadaniu pt. "Starzec".(PAP)
ren/ kop/
