"Myśli o dawnej Polsce", które właśnie trafiają do księgarń, to 16. - przedostatni tom wydania dzieł zebranych Pawła Jasienicy, publikowanych od dwóch lat przez wydawnictwo Prószyński i S-ka. Sam autor określił "Myśli..." jako posłowie do "Polski Piastów" i wstęp do "Polski Jagiellonów".
"Myśli o dawnej Polsce" to próba odczytania charakteru i polityki państwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia. "Autor drąży coraz głębiej w gąszcz faktów, stara się je odczytać i zinterpretować, by dotrzeć do rzeczywistego obrazu, do tego, co było i jak było" - pisał Antoni Gołubiew w "Tygodniku Powszechnym" w 1960 r., po ukazaniu się "Myśli...".
Część pierwsza książki, nosząca tytuł "Podglebie", to rozważania na temat genezy i rozwoju narodowości i narodu, granic i kierunków działania politycznego Polski piastowskiej, próba zarysowania procesu, który doprowadził do utworzenia się nad Odrą, Wisłą i Wartą jednolitego, choć zróżnicowanego wewnętrznie państwa.
Część druga - "Zmiana kursu" - pokazuje przełom w polskiej polityce związany z początkiem panowanie Jagiellonów, który Jasienica ocenia bardzo krytycznie. "Niefortunna zmiana kursu polityki polskiej nie polegała na podjęciu wielkiej ekspansji wschodniej. Istota zła polegała na rozbracie z dawno wyrobionymi tradycjami polityki piastowskiej. Po wielu wahaniach powołano do życia strukturę wyższego, wielonarodowego typu. Powstało państwo wprawdzie jednolite, mające wspólnego króla, sejm i politykę, ale dwa języki urzędowe i dwie odrębne administracje. Do unii (lubelskiej) Polska była zwykłym, normalnym państwem europejskim. Po unii stanęła wobec zagadnień, o których nikomu się nie śniło. Twierdzenie, że już dzisiaj cały glob nauczył się podobne do naszych, pounijnych, problemy łatwo rozwiązywać, grzeszyłoby pewnie nadmiarem optymizmu" - pisze Jasienica.
Obecną edycję "Myśli..." oparto na wydaniu z 1960 roku, czyli na wersji zaakceptowanej przez samego autora. Nie udało się, niestety, wytropić ingerencji poczynionych przez ówczesną cenzurę, o których wspominał Jasienica w Pamiętniku: "Straciłem kilka stronic +Myśli o dawnej Polsce+, ale obroniłem kilkadziesiąt. W tym wypadku dyskutowałem z cenzurą, oczywiście za pośrednictwem dyrekcji wydawnictwa".
W zasobach Archiwum Akt Nowych zachowała się obszerna recenzja książki autorstwa cenzorki R. Światyckiej z 31 maja 1960 roku, w której m.in. czytamy: "W tej recenzji usiłowałam wydobyć na powierzchnię najistotniejsze zagadnienia poruszone w książce Jasienicy. Większość z nich jest dyskusyjna, a co najmniej pewna część niezgodna z historiozofią marksistowską. (...) W związku ze swymi historycznymi rozważaniami autor wielokrotnie robi aluzje do współczesności. Przykłady są często szokujące". Inkryminowane fragmenty nie zostały jednak przez cenzorkę przytoczone.
Edycja dzieł zebranych Pawła Jasienicy rozpoczęła się publikacją "Polski Piastów" w maju 2007 roku. Jest to pierwsze wydanie dzieł tego historyka po ciągnącym się przez 10 lat sporze o prawa autorskie. Córka pisarza Ewa Beynar-Czeczott nie chciała, by wpływ na wydawanie książek Jasienicy miał syn Neny Obretenny, drugiej żony pisarza, która jako agentka "Ewa" donosiła SB na jej ojca. W 2006 roku sąd przyznał wyłączne prawa autorskie córce pisarza.
Ostatni, siedemnasty tom dzieł zebranych Jasienicy pt. "Tylko o historii" ukaże się 19 listopada, kilka dni po przypadającej 10 listopada setnej rocznicy urodzin autora. (PAP)
aszw/ hes/ gma/
