"Karski. Raporty tajnego emisariusza" - to pierwsza szczegółowa biografia Jana Karskiego, która ukazuje się w Polsce. "Starałem się pokazać nie tylko historię legendarnego bohatera lat okupacji, cenionego publicysty, ale też prywatne oblicze Karskiego, które znali tylko przyjaciele" - powiedział Stanisław Maria Jackowski, autor książki, która w środę trafi do księgarń.
"Moja znajomość z Janem Karskim sięga końca lat 80. Przyjaźniliśmy się aż do jego śmierci w 2000 roku. W tym czasie prowadziliśmy niezliczone rozmowy, wymieniliśmy kilkadziesiąt listów, kilkakrotnie spotykaliśmy się. Miałem możliwość poznania legendarnego emisariusza, autora +Tajnego Państwa+ od strony prywatnej, grywałem z nim w szachy, widziałem, jak zmywa naczynia, żartuje z żoną. Bardzo się starałem, żeby w tej książce obraz człowieka, jakim był Karski, nie zagubił się wśród faktów z jego monumentalnej biografii" - mówił w rozmowie z PAP Jankowski.
Jan Karski to okupacyjny pseudonim Jana Kozielewskiego, który urodził się w Łodzi w 1914 roku. Przed wojną ukończył studia prawnicze i rozpoczął karierę dyplomatyczną. Już w październiku 1939 roku został zaprzysiężony w Związku Walki Zbrojnej, gdzie zlecono mu zbieranie w całym kraju informacji o gotowości podjęcia działalności konspiracyjnej. Po powrocie do Warszawy w grudniu 1939 r. spotkał się z przedstawicielami wszystkich większych partii działających w konspiracji, zgrupowanych w tzw. Biurze Politycznym. Politycy wysłali Karskiego do polskiego Rządu na Uchodźstwie, przebywającego wówczas w Angers we Francji, aby przedstawił sytuację w kraju i przywiózł instrukcje w sprawie zorganizowania w kraju konspiracji. We Francji Karski sporządził raport o sytuacji w kraju, który zawierał również informacje o pierwszej fali przemocy wobec Żydów.
"Sam Karski po latach dotarł do oryginału swojego raportu przechowywanego w amerykańskim Instytucie Hoovera i z zaskoczeniem stwierdził, że niektóre strony dokumentu zostały sfałszowane - w miejsce oryginałów zręcznie wstawiono podróbki. Były to strony, na których Karski opisywał wzrost nastrojów antysemickich w polskim społeczeństwie. Sam Karski uważał, że fałszerstwa dokonał profesor Stanisław Kot, człowiek z bliskiego otoczenia Władysława Sikorskiego. Chodziło prawdopodobnie o to, aby w sytuacji zagrożenia istnienia Polski nie przedstawiać Francuzom Polaków jako antysemitów" - opowiadał Jankowski.
Karski wrócił do Warszawy w maju 1940 r. i wkrótce ponownie wyruszył do Francji z misją. Tym razem Karski został złapany na terenie Słowacji przez policję niemiecką. W więzieniu przeszedł ciężkie tortury, w obawie, że mógłby ujawnić tajne informacje i nazwiska działaczy podziemia, podjął nieudaną próbę samobójczą. Został przewieziony do szpitala w Nowym Sączu, gdzie AK przeprowadziło akcję uwolnienia więźnia. Karski przez kilka następnych miesięcy ukrywał się - najpierw w majątku Kąty, następnie w Krakowie i Warszawie. Został zaangażowany w prace Biura Informacji i Propagandy ZWZ, m.in. prowadził nasłuch radiowy i analizował prasę podziemną.
"Jednym z najważniejszych doświadczeń w życiu Karskiego była konfrontacja z Zagładą Żydów" - podkreśla Jankowski. W 1942 roku, kiedy Karski miał wyruszyć z kolejną misją, tym razem do Londynu, aby przekazać raport o sytuacji w okupowanym kraju oraz przewieźć mikrofilm z kopiami dokumentów Delegatury Rządu, o jego misji dowiedzieli się działacze partii żydowskich i udało się im dotrzeć do Karskiego. Pokazali mu getto warszawskie i obóz tranzytowy w Izbicy Lubelskiej, skąd Żydzi trafiali do obozu zagłady w Bełżcu. Trafił tam w przebraniu ukraińskiego strażnika. To, co zobaczył Karski, przyprawiło go o wstrząs nerwowy i wracało do niego przez całe życie" - mówił Jankowski.
Gdy Karski dotarł do Londynu, rozpoczął misję informowania o strukturach Polskiego Państwa Podziemnego oraz o sytuacji w Polsce. W połowie 1943 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie został przyjęty przez prezydenta Franklina Roosevelta. "Niewiele osób wie, że do USA Karski przyjechał z gotowym scenariuszem filmu o polskim państwie podziemnym. Prowadził rozmowy na temat realizacji tego filmu w Hollywood i były pewne szanse, że taki film powstanie. Jednak im bliżej było końca wojny, tym jaśniejsze stawało się, że Rosjanie nie będą zadowoleni z filmu gloryfikującego AK. Ówczesne nastroje w Ameryce były takie, że pomysł filmu upadł. Scenariusz stał się natomiast podstawą książki Karskiego pt. +Tajne państwo+, która ukazała się w USA w 1944 roku" - mówił Jankowski.
Po wojnie Karski zdecydował się na pozostanie w Stanach Zjednoczonych. Studiował w Georgetown University w Waszyngtonie na Wydziale Służby Zagranicznej, po czym został tam wykładowcą i profesorem. Jeździł po całym świecie z odczytami na temat zagrożeń, jakie niesie komunizm. Zajmował się naukowo stosunkami międzynarodowymi. Przez kilkadziesiąt lat Karski nie wspominał publicznie o swoich okupacyjnych przeżyciach. Dopiero w 1978 roku Claude Lanzmann skłonił go do opowiedzenia przed kamerą o misji kuriera i o tym, co widział w getcie warszawskim i w obozie. Umieścił to w swoim filmie dokumentalnym "Shoah".
W 1982 r. Karski otrzymał medal Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. W 1994 r. został honorowym obywatelem państwa Izrael. Rok później polski prezydent odznaczył go Orderem Orła Białego.
"Zaskakuje fakt, że Jan Karski, jedna ze sztandarowych postaci polskiego ruchu oporu lat okupacji, nie doczekał się w rodzinnym kraju obszerniejszej biografii. Tłumaczyć to można faktem, że przez dziesięciolecia jako radykalny antykomunista był on postacią wyłączoną z oficjalnego obiegu informacji" - powiedział Stanisław Jankowski.
Stanisław Maria Jankowski - absolwent historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, jako publicysta debiutował w 1965 r. Spod jego pióra wyszło 20 książek poświęconych Armii Krajowej i zbrodni katyńskiej. Książka "Karski. Raporty tajnego emisariusza" ukaże się nakładem wydawnictwa Rebis. (PAP)
aszw/ hes/ gma/
