Dokument wskazuje na szereg nieprawidłowości i patologii w zarządzaniu środkami publicznymi, które doprowadziły do zmniejszenia przejrzystości finansów, wzrostu podatków i długu, przy jednoczesnym ograniczeniu kontroli parlamentarnej nad wydatkami.
"Niestety, przez ostatnie lata podatki znacznie wzrosły, racjonalność wydatkowania środków spadła, a dług publiczny według metodologii Unii Europejskiej znalazł się na ścieżce do przekroczenia progu 60 proc. Produktu Krajowego Brutto" - alarmuje MF we wstępie do raportu. Resort podkreśla, że obecna sytuacja finansów publicznych "wymaga szerokiej debaty publicznej i dokonania wyborów w zakresie sposobów dalszego dysponowania środkami publicznymi" - czytamy w dokumencie.
Biała Księga stanowi obraz stanu finansów państwa, jaki zastał nowy rząd. Część działań naprawczych została już podjęta, ale skala nieprawidłowości jest na tyle duża, że naprawa systemu finansów publicznych zajmie lata - czytamy w opracowaniu.
Skomplikowane i nieprzejrzyste finanse państwa
Jednym z wiodących wątków Białej Księgi są zmiany w strukturze i sposobie funkcjonowania sektora finansów publicznych, które doprowadziły do pogorszenia przejrzystości i możliwości kontroli nad wydatkowaniem publicznych pieniędzy.
Obecny rząd zarzuca poprzedniemu brak jednolitych, jasnych zasad tworzenia i funkcjonowania jednostek sektora finansów publicznych. Jak wskazuje MF, w latach 2016-2023 do sektora instytucji rządowych i samorządowych zaliczono ponad 400 nowych jednostek. Jednak tworzenie tych podmiotów odbywało się bez jednolitych i jasnych reguł, a część z nich wykorzystywano do finansowania nieuzasadnionych lub dublujących się zadań.
"Niejednolitość zasad tworzenia i funkcjonowania jednostek, a także wykorzystywanie nowo tworzonych instytucji do finansowania nieuzasadnionych zadań sprawiły, że środki publiczne były marnotrawione" - ocenia Ministerstwo. Raport opisuje m.in. transfer środków między podmiotami, za który pobierano dodatkowe wynagrodzenie, bez faktycznego rozwiązywania problemów społecznych.
15 funduszy stworzonych przez BGK
Symbolem zmniejszania przejrzystości finansów publicznych stały się też fundusze celowe tworzone w Banku Gospodarstwa Krajowego. Od 2016 r. powstało ich aż 15, a ich łączne wydatki wzrosły ponad 7-krotnie z 15,4 mld zł do 131,7 mld zł w 2023 r. Jak wylicza MF, oznacza to wzrost o ponad 100 mld zł, czyli 3 pkt. proc. PKB. Tworzenie nowych funduszy i jednostek wiązało się dodatkowymi procedurami i kosztami obsługi długu, które ostatecznie ponoszą podatnicy.
Kolejny zarzut dotyczy realizacji w czasie pandemii programów pomocowych dla firm przez spółkę Polski Fundusz Rozwoju, z pominięciem budżetu państwa i organów publicznych. Zdaniem Ministerstwa, wynagrodzenie PFR za obsługę tarcz finansowych, szacowane na 1,45 mld zł do 2030 r., było zdecydowanie zawyżone. Resort przywołuje tu zastrzeżenia Najwyższej Izby Kontroli do sposobu realizacji tej pomocy.
Szczególne wątpliwości budzi umowa z PFR na obsługę "Tarczy dla pogranicza", w ramach której spółka otrzymała 738 tys. zł prowizji, choć finalnie z programu tego nikt nie skorzystał. "Umowa z PFR jest dalece niekorzystna dla Skarbu Państwa" - podsumowują autorzy Białej Księgi.
Kreatywne omijanie reguł fiskalnych
Pogorszenie przejrzystości finansów sprzyjało też obchodzeniu stabilizującej reguły wydatkowej (SRW) i innych ograniczeń fiskalnych - dowodzi raport MF.
Jedną z takich praktyk było przekazywanie przez rząd różnym podmiotom sektora finansów publicznych obligacji skarbowych zamiast standardowych dotacji budżetowych. W sumie w latach 2016-2023 przekazano w ten sposób obligacje o wartości prawie 66 mld zł. Zabieg ten pozwalał na niewykazywanie tych operacji jako wydatków budżetu państwa i "kreatywne kształtowanie" jego wyniku - czytamy w raporcie.
Innym sposobem "obejścia" SRW było nadmierne wykorzystywanie tzw. wydatków niewygasających, czyli środków budżetowych wydawanych już po zakończeniu roku budżetowego. Było to możliwe dzięki specjalnym przepisom, które tymczasowo wydłużyły standardowy termin ich realizacji z 31 marca do 30 listopada kolejnego roku. Zdaniem NIK, której opinię przytacza raport, prowadziło to de facto do równoległego funkcjonowania dwóch budżetów państwa i utrudniało kontrolę nad częścią wydatków.
Finanse poza kontrolą
Resort finansów twierdzi też, że obserwowany w ostatnich latach wzrost wydatków publicznych możliwy był poprzez znaczne podniesienie opodatkowania obywateli oraz obchodzenie przez władze reguł fiskalnych. Działo się to pod pretekstem odbudowy gospodarki po pandemii, w szczególności poprzez realizowanie wielu wydatków poza budżetem państwa.
Szacuje się, że ok. 80 proc. łącznych wydatków instytucji rządowych i samorządowych realizowane jest poza budżetem państwa. Wsparcie gospodarki po pandemii było koniecznością, jednak jak pokazała kontrola NIK odbyło się w sposób chaotyczny, nieprzejrzysty i nieefektywny - czytamy w dokumencie.
Dokument omawia też wzrost podatków, pogorszenie jakości finansowania samorządów, pokazuje, jak rósł dług i deficyt.