10 marca 1813 roku we Wrocławiu król Prus, Fryderyk Wilhelm III, ustanowił Krzyż Żelazny - odznaczenie wojskowe przyznawane za męstwo na polu walki lub sukcesy dowódcze.
Ustanowienie Krzyża Żelaznego miało związek z przystąpieniem Prus do koalicji antyfrancuskiej po klęsce Wielkiej Armii w Rosji w 1812 roku. Krzyż Żelazny był nagrodą za zasługi w walce o wolność i niepodległość. Był odznaczeniem dostępnym dla wszystkich, niezależnie od pochodzenia społecznego. Jego prosta forma i ascetyczna kolorystyka - czarny krzyż z rozchylającymi się ramionami, wykonany z żelaza, oprawny w srebro - zrywała z dotychczasowymi zdobnymi orderami.
Odznaczenie zaprojektował wybitny niemiecki architekt Karl Friedrich Schinkel. Wzorował się na krzyżach używanych przez Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, czyli przez Krzyżaków. Na Krzyżach Żelaznych była wybita data związaną z wojną, za którą je nadano. Istnieją zatem krzyże z datami: 1813, 1870, 1914 i 1939. Na ramionach krzyża umieszczano także inicjały panujących i korony. W czasach III Rzeszy na Krzyżach Żelaznych widniała swastyka.
Do końca I wojny światowej istniały trzy klasy Krzyża Żelaznego. Najwyższą klasą był Krzyż Wielki - dla generałów, którzy odnieśli zdecydowane zwycięstwo, skutkujące opuszczeniem pozycji przez nieprzyjaciela, także za zdobycie twierdzy lub jej skuteczną obronę. Otrzymali go m.in. Gebhard Blueher, Gerhard Schranhorst, Paul von Hindenburg, Erich Ludendorff. W latach 1939-1945 jedynym Krzyżem Wielkim został odznaczony Hermann Goering.
W 1938 roku Krzyż Żelazny znalazł się w herbie Wrocławia. W tym samym roku odbyły się we wrocławskiej Hali Stulecia (wybudowanej dla upamiętnienia 100. rocznicy pokonania Napoleona pod Lipskiem) obchody 125. rocznicy ustanowienia odznaczenia.
W 1939 roku wprowadzono nową klasę odznaczenia: Krzyż Rycerski. Podczas II wojny światowej Krzyż Żelazny nadano ok. 3 milionom osób (podczas I wojny - 5 mln).
Krzyż Żelazny nie został wznowiony w Republice Federalnej Niemiec, jednak symbol Bundeswehry jest odwzorowaniem Krzyża Żelaznego. W latach 2007-2008 dyskutowano nad przywróceniem Krzyża Żelaznego. Ostatecznie do tego nie doszło. Jak uznał prezydent Niemiec Horst Koehler, z Krzyżem Żelaznym łączyło się zbyt wiele zbrodni wojennych. Ustanowione zostało natomiast inne wojskowe odznaczenie - Krzyż Honorowy Bundeswehry za Męstwo - nawiązujące swoim kształtem do Krzyża Żelaznego.(PAP)
tst/ hes/
