Losy wszystkich zachowanych pomników z przedwojennego Białegostoku zaprezentowano w książce - drugim tomie z serii "Pomniki Niepodległości", która jeszcze w listopadzie ukaże się drukiem - poinformowała redaktor wydawnictwa Barbara Kuklik z Muzeum Wojska w Białymstoku.
Książkę sygnuje Ośrodek Badań Historii Wojskowej białostockiego Muzeum Wojska. Prace nad tą książką trwały kilka lat.
Drugi tom ukazuje się w 90. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę. Są w nim opisane dzieje ośmiu pomników, m.in. białostockiego cmentarza wojskowego w Zwierzyńcu z pomnikiem i tablicami. Po raz pierwszy wyjaśniano także tajemnicę Płyty Nieznanego Żołnierza i opracowano ją naukowo.
Są również opisy losów tablicy i pomnika pomordowanych przez bolszewików żołnierzy polskich w 1920 roku. Ukazano też najstarszy białostocki pomnik poświęcony pamięci pomordowanych w pogromie w 1906 roku czy pomnik 42. Pułku Piechoty odsłonięty pierwotnie w 1932 roku w Parku Zwierzynieckim. Ten pomnik zakopano w 1939 roku, a ponieważ nie udało się go odnaleźć, w 1997 roku na podstawie dawnych zdjęć odtworzono go i postawiono w pierwotnym miejscu.
Cmentarz wojskowy w Parku Zwierzynieckim powstał w latach 20-tych XX wieku. Spoczęły tam szczątki żołnierzy poległych w walkach na terenie Białegostoku i okolic w latach 1919-1920. To żołnierze polscy, rosyjscy, katolicy, Żydzi, prawosławni, protestanci i bezwyznaniowcy. Są też pochowani obrońcy Białostocczyzny z lat 1939-45.
"Trzeba pamiętać, że to właśnie tu spoczywają ci, którzy oddali swoje życie za wolną i niepodległą Polskę podczas dwóch wojen światowych" - podkreśla w publikacji Urszula Kraśnicka-Zajdler. Według spisów z ksiąg metrykalnych było tam 789 mogił, w których pochowanych było 870 żołnierzy.
Na cmentarzu w 1932 roku postawiono duży pomnik autorstwa Jarosława Girina. Jego odsłonięcie miało miejsce w przeddzień 14. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę i jak podaje Kraśnicka-Zajdler "był to jeden z najbardziej uroczystych dni" w historii tego cmentarza.
Niewiele osób wie, że na cmentarzu znajduje się również Płyta Nieznanego Żołnierza, która do wybuchu II wojny światowej znajdowała się w centrum Białegostoku przy Rynku Kościuszki.
Autor rozdziału o tablicy Marek Gajewski podkreśla, że w Polsce w latach 20-tych w stolicach państw wznoszono symboliczne groby nieznanych żołnierzy jako wyraz składanego im hołdu. Takie pomniki fundowano w wielu innych miastach, zazwyczaj autorzy czy fundatorzy byli anonimowi.
Tak też było z tablicą z napisem "Nieznanemu żołnierzowi Wolna Polska 1914-1920", która została w nocy 8 sierpnia 1925 roku podrzucona przez nieznanych ofiarodawców do Parku Zwierzynieckiego. Uznano to za sensację.
Opiekę nad płytą przejęło miasto. Zaczęto pełnić przy niej straż, otoczono ją zielenią i płotkiem. 15 sierpnia 1925 roku w dniu obchodów święta Wojska Polskiego uroczyście przeniesiono ją na Rynek Kościuszki. Tam była do połowy 1939 roku.
Obecnie jest na cmentarzu w pobliżu płyty dedykowanej nieznanemu żołnierzowi z lat 1939-45, którą postawiono w 1988 roku w 70. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę. (PAP)
