Sanktuarium maryjne i pasyjne w Kalwarii Zebrzydowskiej - zespół 42 obiektów sakralnych - jest głównym miejscem kultu maryjnego w Archidiecezji Krakowskiej. To miejsce, które ukształtowało Karola Wojtyłę; wracał tu przez całe życie.
Początki sanktuarium sięgają roku 1600. Mikołaj Zebrzydowski, ówczesny wojewoda krakowski i starosta lanckoroński, postanowił wybudować na górze Żarek, która obecnie nosi nazwę góry Ukrzyżowania, kaplicę świętego Krzyża wzorowaną na kaplicy Golgoty w Jerozolimie. Rok później poświęcił ją nuncjusz papieski Klaudiusz Rangoni.
W dniu poświęcenia fundator zdecydował, że wybuduje jeszcze kaplicę Grobu Chrystusa, a w pobliżu mały klasztor bernardynów, którzy mieli się stać opiekunami kaplic.
1 grudnia 1602 r. specjalnym aktem fundacyjnym Zebrzydowski przekazał bernardynom górę Żarek i miejsce, gdzie obecnie znajduje się klasztor. Darowiznę poprzedziła zgoda zakonu na objęcie tego miejsca.
W połowie następnego roku, w święto Matki Boskiej Anielskiej, położony został kamień węgielny pod nowy kościół i klasztor. Budowa rozpoczęła się w 1604 roku; trwała do 1609 r. Konsekracji dokonał w październiku 1609 roku biskup krakowski Piotr Tylicki.
Przełomowym momentem dla kalwaryjskiego klasztoru był koniec roku 1604. W jednej z książek Mikołaj Zebrzydowski natknął się na opis Jerozolimy w czasach Chrystusa. Były tam między innymi wyliczone miejsca uświęcone męką Pana Jezusa i podane odległości między nimi. Autor zachęcał, aby w różnych miejscach odtwarzać stacje Męki Pańskiej.
Zebrzydowski dopatrzył się dużych podobieństw między tym fragmentem swoich dóbr, a Jerozolimą i postanowił odtworzyć tam ostatnią drogę Chrystusa. Pomógł mu w tym ksiądz Feliks Żebrowski, wychowawca syna wojewody, który zmierzył teren i ustalił miejsca poszczególnych stacji.
Wojewoda, który był czcicielem Matki Bożej, postanowił do Dróg Męki Pańskiej od Wieczernika do Grobu Chrystusa dołączyć również dróżki i pamiątki maryjne.
Około roku 1609 zaczęto odprawiać nabożeństwo ku czci Męki Pańskiej. Bernardyni prowadzili wiernych wyznaczonymi już dróżkami. Przed rokiem 1613 bernardyni zaczęli również odprawiać nabożeństwo zwane Drogą Współcierpienia Matki Bożej. Do Kalwarii zaczęli ściągać wierni nie tylko z Rzeczpospolitej, ale również z Czech i Węgier. Sanktuarium było cały czas rozbudowywane - w okolicach klasztoru powstawały nowe kaplice.
Po śmierci Mikołaja Zebrzydowskiego w 1620 roku jego dzieło kontynuował syn - Jan. Z jego czasów (1620-1642) pochodzą kolejne kościoły i kaplice na dróżkach.
W 1641 roku do klasztoru trafił obraz Matki Bożej zwany Płaczącym, a później Cudownym. Podarował go Stanisław Paszkowski. Obraz zasłynął 3 maja 1641 roku z powodu krwawych łez, jakie miały się na nim ukazać. Początkowo obraz trafił do zakrystii. Rosnące zainteresowanie sprawiło jednak, że bernardyni w 1658 roku przenieśli go do kościoła, a w 1667 roku umieszczono go w specjalnie wybudowanej kaplicy. To przed tym obrazem wielokrotnie modlił się Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II.
Wraz z ofiarowaniem obrazu rozwinął się w Kalwarii kult maryjny. Odpustami stają się uroczystości maryjne jak święto Matki Bożej Anielskiej tzw. Porcjunkula (2 sierpnia), Narodzenie Matki Bożej (8 września), a zwłaszcza Wniebowzięcie (15 sierpnia).
W połowie XVII stulecia klasztor został powiększony. Fundatorem był Michał Zebrzydowski, wnuk Mikołaja. Pod koniec XVII wieku rozbudowany został także kościół. Główną fundatorką była Magdalena Czartoryska, żona spadkobiercy Zebrzydowskich - Karola Czartoryskiego.
Wraz ze śmiercią Magdaleny Czartoryskiej w 1694 roku skończyła się epoka wielkich dobrodziejów Kalwarii. Jednak dzięki zapisom szlachty, duchowieństwa oraz ludu powstawały kolejne obiekty, aż do roku 1907.
Osobny rozdział w historii klasztoru kalwaryjskiego stanowi rozwój nabożeństwa dróżkowego, zwanego Drogą Współcierpienia Matki Bożej. Obchody pasyjne odprawiane były początkowo tylko w Wielki Piątek. Aby lepiej ukazać obchodzoną tego dnia pamiątkę zbawienia, zaczęto wprowadzać odpowiednio ucharakteryzowane postacie Chrystusa, apostołów i niektórych osób wymienionych w ewangeliach lub tradycji chrześcijańskiej. Z końcem XVII wieku obchód prowadzono już w Wielki Czwartek i Wielki Piątek.
Po pierwszym rozbiorze Polski kalwaryjski obrzęd znacznie zubożał. Apostołowie występowali tylko przy umywaniu nóg, a Chrystusa w Wielki Czwartek symbolizował krzyż z insygniami Męki Pańskiej. Pozostała jedynie procesja z kazaniami przy poszczególnych stacjach.
Po drugiej wojnie światowej już tylko starsi przewodnicy pielgrzymek znali ceremoniał. Malała liczba pątników zainteresowanych barwnym obrzędem. Wówczas ojciec Augustyn Chadam otrzymał zgodę Metropolity Krakowskiego - arcybiskupa Stefana Sapiehy - i zabrał się do odnawiania i wzbogacania obrzędu.
W 1947 roku w Niedzielę Palmową urządzono "Wjazd Chrystusa do Jerozolimy" na osiołku. W ten sposób rozpoczynają się obecnie obchody Wielkiego Tygodnia, które trwają w Wielką Środę, Czwartek i Piątek, a całość kończy się w Niedzielę Wielkanocną.
W kalwaryjskim klasztorze szczególną oprawę ma również święto Wniebowzięcia Matki Bożej. Pierwotnie skromna procesja Pogrzebu i Chwały Matki Bożej urosła w ciągu 400 lat do imponujących rozmiarów. Już od lat trzydziestych XVII wieku uczestniczyła w niej kapela i oddział wojska. Współcześnie w uroczystościach biorą udział wielotysięczne tłumy wiernych.
W 1939 roku do Kalwarii Zebrzydowskiej zostało przeniesione z Lwowa Wyższe Seminarium Duchowne ojców Bernardynów. W latach 1957-1989 istniało tu również Niższe Seminarium Duchowne oo. Bernardynów.
Kalwaria szczególnego znaczenia nabrała w latach 1963-1978, gdy metropolitą krakowskim był Karol Wojtyła. Z jego inicjatywy zorganizowano pielgrzymki, które odbywają się do dnia dzisiejszego, m.in. doroczne pielgrzymki mężczyzn i młodzieży męskiej (od 1968 roku), także kobiet i młodzieży żeńskiej (od 1973 roku). Od 1993 roku, gdy obie pielgrzymki połączyły się, odbywa się Pielgrzymka Rodzin.
Jan Paweł II odwiedził klasztor kalwaryjski podczas swej pierwszej pielgrzymki do kraju w 1979 roku. Wyniósł wówczas Kościół Matki Bożej Anielskiej do godności bazyliki mniejszej. Po raz drugi papież odwiedził sanktuarium w 2002 roku, w 400-lecie założenia klasztoru. W bazylice odprawił swoją ostatnią mszę świętą w Polsce.
W grudniu 1999 roku klasztor i park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Na listę trafiło 300 hektarów naturalnego parku, w którym znajduje się siedem kilometrów dróżek wraz ze stacjami. Kalwaryjskie dróżki łączą 42 obiektów sakralnych.
Marek Szafrański (PAP)
szf/ abr/ mhr/
