Zagłada Żydów w Auschwitz

Polski Żyd Dawid Wongczewski, deportowany 20 czerwca z więzienia w Wiśniczu Nowym, był także pierwszą śmiertelną ofiarą Auschwitz. Po ucieczce 6 lipca 1940 roku Polaka Tadeusza Wiejowskiego (numer 220), Niemcy przeprowadzili karny apel, który trwał 20 godzin. W "stójce" uczestniczyli wszyscy więźniowie obozu, 1311 osób. Wongczewski, wcześniej okrutnie katowany w więzieniu, nie przeżył apelu. Zmarł w nocy z 6 na 7 lipca.

Zapowiedzi "ostatecznego rozwiązania problemu żydowskiego" (Endloesung der Judenfrage) widoczne były w Niemczech na wiele lat przed objęciem 30 stycznia 1933 roku przez Adolfa Hitlera urzędu kanclerza Rzeszy.

Brytyjski historyk i publicysta Paul Johnson w "Historii Żydów" uznaje, że przełomową datą dla prób realizacji "ostatecznego rozwiązania" był 1 września 1939 roku. Tego dnia został napisany na osobistym papierze listowym Hitlera rozkaz nakazujący rozpoczęcie badań naukowych usprawiedliwiających zgładzenie osób umysłowo chorych. Dokument o kryptonimie T-4 nosił cechy charakterystyczne dla całego programu ludobójstwa: przesądzał zaangażowanie SS, stosował eufemizmy, wskazywał na potrzebę zachowywania pozorów.

Według Johnsona prawdopodobnie w czerwcu 1941 roku Adolf Hitler wydał rozkaz rozpoczęcia masowej eksterminacji Żydów w obozach. Budowa maszynerii zagłady trwała całe lato i jesień 1941 roku.

20 stycznia 1942 roku Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) zorganizował w willi w Wannsee na przedmieściach Berlina konferencję na temat zagłady Żydów. Jej zadaniem było potwierdzenie "ostatecznego rozwiązania" oraz koordynacja wysiłków do jego osiągnięcia. Od tego momentu wszystko, co wiązało się z realizacją "ostatecznego rozwiązania", otrzymało absolutny priorytet, nawet przed wysiłkiem wojennym.

Po konferencji w Wannsee nastąpiło przyspieszenie działań. Obóz w Bełżcu nadawał się do "użytku" już w następnym miesiącu. W marcu rozpoczęła się budowa obozu w Sobiborze. Równocześnie obozy Auschwitz, na Majdanku, w Treblince zostały przekształcane w obozy zagłady. Hitlerowcy zamierzali objąć akcją Żydów zamieszkałych w Rzeszy, krajach sojuszniczych, terenach okupowanych i neutralnych, a także w krajach koalicji antyhitlerowskiej, które planowali w przyszłości zająć.

Piper podaje, że dokładna data rozpoczęcia w KL Auschwitz masowej zagłady Żydów nie jest znana. Niektóre źródła wskazują, że pojedyncze transporty Żydów uśmiercano już jesienią 1941 roku. Część badaczy przyjmuje, że masowe zabójstwa rozpoczęły się w styczniu 1942 roku. Najwcześniejszą ustaloną dotąd datą przybycia transportu Żydów do Auschwitz w ramach "Endloesung" jest 15 lutego 1942 roku. Deportowano wówczas Żydów z Bytomia. Wszyscy zostali zgładzeni.

Spośród 1,1 miliona przywiezionych do Auschwitz Żydów około 200 tysięcy zostało zarejestrowanych jako więźniowie. Pozostałych 900 tysięcy zostało zamordowanych niemal natychmiast po przyjeździe, bez wprowadzania do obozowej ewidencji. Łącznie Niemcy zgładzili w Auschwitz około 960 tysięcy Żydów. Przedstawiciele tego narodu stanowią około 90 procent wszystkich ofiar, którą historyk szacuje na co najmniej 1,1 miliona osób.

Najliczniejszą grupę Żydów deportowanych do Auschwitz stanowili obywatele Węgier, państwa sojuszniczego Rzeszy. Od maja do lipca 1944 roku do obozu przywieziono 437 402 osoby. Wcześniej rząd węgierski, na czele którego stał Miklosz Kallay, nie akceptował żądań zorganizowania deportacji składanych przez Niemców.

Dopiero po wkroczeniu 19 marca 1944 roku na Węgry wojsk hitlerowskich, obaleniu Kallaya i przejęciu władzy przez Dome Sztojaya rozpoczęto wywożenie Żydów. Pod kierunkiem Niemców rozpoczęto koncentrację Żydów w gettach i obozach przejściowych. Na przełomie kwietnia i maja 1944 roku w kierunku Auschwitz wyjechały dwa pierwsze transporty liczące 3,8 tys. osób.

Organizacją transportów zajmowały się podporządkowane Niemcom służby węgierskie. Kierował nią jednak osobiście Obersturmbannfuehrer SS Adolf Eichmann, który w gestapo pełnił funkcję kierownika wydziału w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy. Był odpowiedzialny za sprawy żydowskie; organizował i nadzorował wywóz Żydów do obozów.

Eichmann po kapitulacji Niemiec uciekł do Włoch, a następnie do Argentyny, gdzie został ujęty przez wywiad izraelski. W 1962 roku został osądzony i stracony w Jerozolimie w więzieniu Ramleh.

Drugą pod względem liczebności była społeczność żydowska z terenów II Rzeczypospolitej. Franciszek Piper szacuje, że było to około 300 tysięcy osób. Do Auschwitz trafiali z gett, obozów pracy i obozów przejściowych. Większość pochodziła z ziem wcielonych do Rzeszy - Górnego Śląska, Dąbrowy Górniczej, okręgów ciechanowskiego i białostockiego oraz z Wielkopolski - około 225 tysięcy. Dalsze 70 tysięcy osób przywieziono z Generalnego Gubernatorstwa.

Historyk, profesor Czesław Madajczyk podaje, że ogółem podczas II wojny światowej zginęło około 2,7 miliona polskich Żydów, z czego około pół miliona w gettach, 200 tysięcy w egzekucjach i około 2 milionów w obozach zagłady. Polscy Żydzi ginęli głównie w innych obozach zagłady - Treblince, Sobiborze, Bełżcu i Chełmnie. Ogółem w tych obozach zginęło około 1,6 miliona do 1,95 miliona Żydów.

Żydzi francuscy byli przed deportacją do Auschwitz gromadzeni w obozie przejściowym w Drancy. Został założony w byłych koszarach francuskiej żandarmerii, 20 sierpnia 1941 roku. Do 1 lipca 1943 roku pozostawał pod nadzorem francuskiej policji i żandarmerii, kontrolowanych przez niemieckiego dowódcę policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa na tym terenie. Przez ostatni rok kierowany był bezpośrednio przez SS.

Od założenia do wyzwolenia w sierpniu 1944 roku przez Drancy przeszło około 70 tysięcy Żydów, z których 65 tysięcy trafiło do obozów zagłady na Wschodzie, w tym 61 tysięcy do Auschwitz. Początkowo byli to Żydzi napływowi, bez obywatelstwa francuskiego, później także obywatele Francji. Ogółem do obozów z terenów francuskich deportowano 76 tysięcy Żydów, w tym ponad 11 tysiącach dzieci. Około 69 tysięcy osób trafiło do KL Auschwitz, blisko 900 do Kowna, 4 tysiące do Sobiboru, z których część przeniesiono następnie do Majdanka. Spośród wszystkich deportowanych przeżyło zaledwie trzy procent, około 2,5 tys. ludzi.

Żydów holenderskich władze niemieckie koncentrowały w obozie przejściowym Westerbork. W latach 1939-1941 funkcjonował tam holenderski obóz internowania dla żydowskich uchodźców z Niemiec i innych krajów. Po przejęciu go przez Niemców w latach 1942-1944 deportowano stamtąd do miejsc zagłady około 100 tysięcy osób, z czego 54 930 Żydów do Auschwitz. Ostatni transport wyruszył 3 września 1944 roku. Znalazła się w nim rodzina Anny Frank, niemieckiej Żydówki. Napisany przez nią dziennik jest jednym z najważniejszych świadectw holokaustu.

Franciszek Piper dodaje, że około 5 tysięcy Żydów deportowano do Auschwitz także poprzez obóz koncentracyjny Herzogenbusch.

Ogółem w Auschwitz hitlerowcy zamordowali blisko 60 tysięcy Żydów przywiezionych z terenu Holandii.

Z Grecji hitlerowcy deportowali do Auschwitz około 55 tysięcy Żydów. Większość trafiła tu w 1943 roku z getta w Salonikach, w których społeczność żydowska była najliczniejsza. W 1944 roku do KL Auschwitz przywieziono dalszych kilka tysięcy Żydów z obszarów, które do 1943 roku okupowali Włosi. Z ogólnej liczby 55 tysięcy około 13 tysięcy osób wybrano do pracy, a pozostałych 42 tysiące zgładzono natychmiast po przywiezieniu w komorach gazowych Auschwitz II - Birkenau.

Z terenów Niemiec i Austrii w przedwojennych granicach do Auschwitz dotarły transporty z 23 tysiącami Żydów. Najwięcej osób deportowano od lipca 1942 do stycznia 1945 roku z Berlina - około 18 tysięcy.

W Protektoracie Czech i Moraw Żydzi byli koncentrowani od listopada 1941 roku w getcie zorganizowanym w XVIII-wiecznej twierdzy wybudowanej w Terezinie, kilkadziesiąt kilometrów od Pragi. Od powstania getta do jego wyzwolenia 20 kwietnia 1945 roku do Terezina deportowano ponad 140 tysięcy Żydów z Czech, Niemiec, Austrii, Holandii, Danii, Słowacji i Węgier. W wyniku przepełnienia i katastrofalnych warunków sanitarnych w getcie zmarło ponad 33 tys. osób.

W 1943 roku z Terezina wywieziono ponad 87 tys. więźniów, którzy trafili do obozów zagłady na wschodzie. Do KL Auschwitz wywieziono około 46 tysięcy Żydów: około 20 tysięcy do stworzonego w celu ich przyjęcia obozu familijnego w Birkenau (Familienlager) i około 26 tysięcy do innych części Auschwitz lub wprost do komór gazowych Birkenau.

Familienlager zlikwidowano ostatecznie nocami z 10 na 11 lipca i 11 na 12 lipca 1944 roku. Żydzi zostali zgładzeni. Ogółem wojnę przeżyło niespełna 4 tysiące Żydów więzionych w Terezinie.

Do Auschwitz przywieziono 27 tysięcy Żydów słowackich. Deportacje z tego kraju były konsekwencją zarówno polityki antyżydowskiej III Rzeszy, ale również antysemickiego nastawienia rządzącej Słowackiej Partii Ludowej, który zawarł z Niemcami umowę o deportacji Żydów i przekazaniu ich nazistom.

Od marca do października 1942 roku Słowacy przekazali Niemcom "w celu zatrudnienia, a potem osiedlenia" 58 600 Żydów, z których 18 725 trafiło do KL Auschwitz, a reszta do gett i innych obozów. Wskutek interwencji Watykanu i państw neutralnych władze słowackie wstrzymały dalsze deportacje. Po wkroczeniu Niemiec w 1944 roku do Auschwitz trafiło około 8 tysięcy Żydów.

Do Auschwitz przywieziono około 10 tysięcy Żydów z terenów przedwojennej Jugosławii, którzy zamieszkiwali marionetkowe państwo chorwackie. Deportacje przeprowadzili wspólnie niemieckie władze policyjne i faszyści chorwaccy, którzy sami wymordowali większość tamtejszych Żydów, między innymi w obozie Jasenovac.

Żydzi belgijscy trafiali do Auschwitz przez obóz zbiorczy w Malines (Mechelen), który hitlerowcy stworzyli w 1942 roku. Ogółem wywieziono z niego od sierpnia 1942 roku do lipca 1944 roku około 25 tysięcy Żydów. Rzecznik Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau Jarosław Mensfelt powiedział, że wyzwolenia doczekało zaledwie około 1,8 tys. osób.

W latach 1943-1944 do Auschwitz deportowano około 7,5 tysiąca Żydów z Włoch. Pomimo sojuszu z Hitlerem faszystowski reżim Mussoliniego do 1943 roku stanowczo odmawiał wydania Żydów z Włoch i terenów przez nie okupowanych.

Dopiero po obaleniu ekipy Duce i proklamowaniu - we wrześniu 1943 roku - zawieszenia broni przez nowy rząd Badoglio, Niemcy zajęli północne i środkowe Włochy. Żydów aresztowano. Pierwszy transport, około tysiąca mężczyzn, kobiet i dzieci, trafił do Auschwitz z Rzymu 23 października 1943 roku. Do pracy wybrano 196 osób. Pozostałych zgładzono. Cztery transporty wyjechały także z obozu Fossoli do Capri założonego przez włoskich faszystów w grudniu 1943 roku.

690 Żydów zostało deportowanych do Auschwitz z Norwegii. Grupa ta stanowiła około połowy populacji żydowskiej w tym kraju. Franciszek Piper przyznał, że dziś nie wiadomo, ilu spośród nich przeżyło obóz.

Niemcy dokonywali masowej zagłady dokonali w Auschwitz II - Birekenau, którego budowa rozpoczęła się w październiku 1941 roku. Zadecydował o tym komendant obozu Auschwitz Rudolf Hoess, po tym jak latem 1941 roku Reichsfuehrer SS Heinrich Himmler wskazał Auschwitz jako miejsce "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej". Pierwsi więźniowie trafili do Birkenau na początku 1942 roku.

Ofiary mordowano gazem o nazwie "cyklon B", którego działanie - na rozkaz kierownika obozu Auschwitz I Karla Fritzscha - naziści wcześniej sprawdzali na jeńcach radzieckich.

Komendant Auschwitz Rudolf Hoess, odpowiedzialny za przygotowanie zagłady Żydów na swym terenie, stwierdził skuteczność działania gazu. Wkrótce powiadomił o tym Eichmanna. Postanowili, że "cyklon B" zostanie użyty do mordowania Żydów. Niewielka wydajność krematorium w Auschwitz I - w ciągu doby można było spalić około 340 ciał - oraz trudności w utrzymaniu tajemnicy, spowodowały, że Niemcy zdecydowali się przenieść akcję do Birkenau.

Eichmann podczas pierwszej wizytacji wytypował w rejonie Birkenau niewielki budynek po wysiedlonym Polaku. Zamurowano w nim okna, wzmocniono i uszczelniono drzwi, a w ścianach wykonano specjalne otwory wrzutowe. Na drzwiach wejściowych umieszczono napis: "Do łaźni". W ten sposób powstała komora gazowa zwana bunkrem numer 1.

Uśmiercanie Żydów w Birkenau hitlerowcy rozpoczęli w początkach 1942 roku. Żydów przywożono na rampę wyładowczą dworca towarowego w Oświęcimiu, a stamtąd prowadzono do bunkra.

Franciszek Piper podaje, że początkowo nieregularnie, a od lipca 1942 roku stale, Niemcy przeprowadzali selekcje przybywających transportów. Po przyjeździe pociągu szczelny kordon esesmanów otaczał transport. Otwierano wagony. Wychodzących ludzi dzielono na dwie grupy. W jednej kolumnie ustawiano mężczyzn, w drugiej kobiety i dzieci. Towarzyszyły temu płacz i krzyk ludzi, którzy nie chcieli się rozstawać. Każdy z przywiezionych musiał podejść do lekarzy SS, którzy na podstawie zewnętrznego wyglądu decydowali, czy dana osoba może pracować.

W zależności od zapotrzebowania na siłę roboczą od kilku do kilkudziesięciu procent przywiezionych kierowano do obozu. Pozostałych - chorych, osoby kalekie, matki z dziećmi, kobiety w ciąży, słabszych fizycznie, przeznaczono na śmierć. Esesmani, którzy prowadzili ich do komory gazowej, starali się uspokajać ludzi. Osoby przeczuwające jaki będzie finał były dyskretnie odprowadzane za budynek i zabijane strzałem w tył głowy. Niemcy obawiali się bowiem paniki.

W bunkrze mieściło się około 800 osób. Tych, którzy się nie zmieścili - rozstrzeliwano. Po zamknięciu drzwi przeszkoleni dezyfektorzy SS przez otwory w ścianach wsypywali "cyklon B". Śmierć następowała w ciągu kilku minut. Po przewietrzeniu komory zwłoki przewożono kilkaset metrów dalej i zakopywano w głębokich dołach. Naziści odkopali później ciała i spalili.

Reichsfuehrer SS Heinrich Himmler, już po rozpoczęciu masowego uśmiercania Żydów, wydał rozkaz, by wszystkim kobietom obcinać włosy przed śmiercią. Wszystkim wyjmowane miały być także złote zęby oraz zdejmowane obrączki, pierścionki i kolczyki. Wszystko trafiało do firm w Rzeszy. Osobisty majątek deportowani pozostawiali na rampie, skąd trafiał do specjalnego komanda zwanego potocznie "Kanadą".

Usuwaniem zwłok, a także obcinaniem włosów, wyjmowaniem zębów i paleniem ciał, zajmowali się więźniowie z tak zwanego Sonderkommando. Byli to głównie Żydzi, których więziono w podziemiach bloku 11 obozu Auschwitz I, a od połowy 1944 roku w różnych pomieszczeniach krematoriów. Ich liczebność maksymalnie wynosiła około 900 osób.

Latem 1942 roku, gdy coraz więcej transportów docierało do Auschwitz, Niemcy uruchomili drugą komorę gazową, zwaną bunkrem numer 2. Można w niej było uśmiercić jednorazowo około 1,2 tysięcy osób.

W połowie lipca 1942 roku, podczas drugiej wizytacji Auschwitz, Reichsfuehrer Heinrich Himmler obserwował selekcję i zagazowanie Żydów w bunkrze numer 2. Po tej wizycie zostały zweryfikowane pierwotne plany budowy Birkenau. Miało to związek z poszukiwaniem technicznego rozwiązania masowych mordów oraz szybkiego niszczenia zwłok. Znowelizowany w sierpniu 1942 roku projekt zakładał stworzenie kompleksu dla 200 tysięcy więźniów oraz urządzeń do masowej zagłady Żydów. Prace postępowały bardzo szybko.

Bunkry 1 i 2 funkcjonowały do czasu powstania czterech ogromnych komór gazowych i krematoriów, których budowa trwała od lata 1942 do czerwca 1943 roku. Tuż po zakończeniu prac zaczęły one funkcjonować. Najwcześniej oddano do użytku krematorium IV -22 marca 1943, a następnie krematorium II - 31 marca, V - 4 kwietnia i III - 25 czerwca. Hitlerowcy szacowali, że dobowa wydajność krematoriów wynosiła: I (na terenie obozu macierzystego Auschwitz) - 340 ciał, II i III - po 1440 ciał, IV i V - po 768 ciał. Łącznie w ciągu doby można było spalić 4756 ciał.

Franciszek Piper podkreślił, że liczba ta jest teoretyczna, gdyż zakłada pracę bezawaryjną. Według członków Sonderkommand wydajność była jednak dwukrotnie wyższa.

Największe nasilenie zagłady Żydów miało miejsce wraz z nadejściem transportów z Żydami węgierskimi. Istniejące krematoria nie wystarczały. Niemcy ponownie uruchomili bunkier numer 2. Odkopano też doły paleniskowe i wykopano pięć następnych.

Pod koniec lata 1944 roku liczba transportów zaczęła się powoli zmniejszać. Teren okupowany przez hitlerowców kurczył się. Niemcy postanowili zatrzeć ślady zbrodni. W tym przekonaniu utwierdziło ich wyzwolenie 24 lipca 1944 roku obozu na Majdanku. Ujawniono tam liczne świadectwa zbrodni.

Wówczas obozowe gestapo z Auschwitz zaczęły niszczyć dokumentację, między innymi imienne wykazy deportowanych i zgładzonych Żydów. Od września 1944 roku likwidowano doły z ludzkimi prochami. Od października do końca 1944 roku rozebrano krematorium IV. 2 listopada prawdopodobnie wstrzymano zabijanie gazem cyklonem B w komorach gazowych Birkenau.

W listopadzie i grudniu przygotowano do wysadzenia trzy pozostałe krematoria w Birkenau. Zdemontowano w nich urządzenia komór gazowych. Jedynie krematorium V pozostawało gotowe do użycia aż do 26 stycznia 1945 roku. (PAP)

Marek Szafrański (PAP)

szf/ ls/