135 lat temu - 25 grudnia 1876 - zmarła w Warszawie Narcyza Żmichowska, pisarka i poetka, uznawana za jedną z prekursorek feminizmu w Polsce.
Narcyza Żmichowska urodziła się 4 marca 1819 roku w Warszawie w zubożałej rodzinie ziemiańskiej. Jej matka zmarła wkrótce po porodzie, a Narcyza zamieszkała u rodziny na Podlasiu. Kształciła się na pensji Zuzanny Wilczyńskiej i w stołecznym Instytucie Guwernantek m.in. pod kierunkiem Klementyny Hoffmanowej. Później objęła posadę guwernantki u hrabiostwa Zamoyskich, z którymi wyjechała do Paryża. Tam nawiązała kontakt ze swoim bratem Erazmem, który zachęcił ją do podjęcia studiów w Biblioteque Nationale. Była jedną z pierwszych kobiet bywających na spotkaniach w Akademii Francuskiej.
Wyjazd do Francji pozwolił jej nie tylko zdobyć gruntowne wykształcenie, ale także przyczynił do radykalizacji poglądów. Po powrocie do kraju Żmichowska została nauczycielką w dworku Kisieleckich koło Łomży. Podczas częstych wizyt w Warszawie zaczęła obracać się w środowisku intelektualistów m.in. grupy literackiej tzw. Entuzjastek i Entuzjastów oraz pisać artykuły, które ukazywały się "Przeglądzie Naukowym", "Pierwiosnku" oraz "Pielgrzymie". Aktywnie działała także w środowisku stołecznych emancypantek, współpracując również przy działaniach konspiracyjnych.
Żmichowska prowadziła także obszerną korespondencję z przyjaciółkami i współpracowniczkami, na podstawie której niektórzy badacze podejrzewają ją o skłonności homoseksualne. W listach zawarła również wiele ze swoich nowoczesnych i feministycznych jak na ówczesne czasy poglądów. Jako wykształcony pedagog postulowała stworzenie kompleksowego programu edukacji dla dziewcząt. Proponowała dwa wzorce kształcenia - praktyczny dla panien chcących skupić się na życiu rodzinnym i macierzyństwie oraz naukowy - dla dziewcząt planujących pogłębioną edukację.
Jej zdaniem edukacja była niezwykle ważna dla kobiet, pozwalając im na samodzielność i rzeczywisty wybór dziedziny życia, w jakiej pragnęły się realizować. Całość programu kształcenia dla panien miała na celu rozwój osobistej inteligencji i niezależnego postrzegania, w duchu patriotyzmu i miłości ojczyzny. Dziewczęta miały pobierać nauki w zakresie historii, geografii, arytmetyki, wiedzy przyrodniczej oraz języków.
W latach 1842-1845 Żmichowska przeniosła się do Rzeczycy (obecnie woj. łódzkie). Otworzyła tam nielegalnie szkołę oraz napisała swoją najważniejszą powieść pt. "Poganka". W kolejnych latach angażowała się w działalność konspiracyjną współpracując na terenie Wielkopolski z Towarzystwem Demokratycznym Polskim i kolportując podziemne wydawnictwa. W 1846 roku wróciła do Warszawy, gdzie stworzyła pensję dla dziewcząt. Za działalność konspiracyjną trafiła o więzienia, najpierw w Warszawie, następnie w Lublinie, które później zamieniono na areszt domowy.
Pod koniec lat 50. XIX w. pozwolono jej na powrót do stolicy, gdzie kontynuowała działalność pisarską, a przyjaciele pomogli w wydaniu zbiorowej publikacji jej utworów. Do jej najbardziej znanych książek Żmichowskiej należały m.in. oprócz "Poganki" także "Dwoiste życie" i "Wolne chwile Gabryelli". Napisała również "Wykład nauk przeznaczonych do pomocy w domowym wychowaniu panien".
Jej twórczość skupiała się przede wszystkim na problematyce społecznej, przedstawiając bohaterów walczących o realizację swoich zamierzeń. Postulowała również rozwój narodu oparty na demokracji, postępie cywilizacyjnym i rzetelnej pracy obywateli na rzecz dobra własnego i wspólnego. Nawoływała równocześnie także do równouprawnienia i emancypacji kobiet. Jej nowoczesne jak na tamten okres poglądy sprawiały, że często była krytykowana i nierozumiana.
Okres spokojnej pracy twórczej przerwało powstanie styczniowe. Choć nie cieszyło się ono jej poparciem, wspomagała jego uwięzionych uczestników. Później ponownie udała się do Paryża i podjęła tam m.in. studia na Sorbonie. Po powrocie do kraju zamieszkała u krewnych na wsi. Kilka lat później ciężko zachorowała.
Narcyza Żmichowska zmarła 25 grudnia 1876 roku w Warszawie. Spoczęła na warszawskich Powązkach. (PAP)
akn/ ls/
