28 stycznia 1989 r. rozpoczęła się w Moskwie konferencja założycielska historyczno-oświatowego stowarzyszenia "Memoriał". Dała ona początek najbardziej znanej rosyjskiej organizacji pozarządowej, zajmującej się badaniami represji komunistycznych i prawami człowieka w Rosji.
"Memoriał" powstał z inicjatywy rosyjskich kręgów dysydenckich. Ważną rolę w powołaniu Memoriału odegrał Andriej Sacharow, laureat pokojowej Nagrody Nobla z 1975 roku. Obecnie przewodniczącym Memoriału jest Arsenij Roginski.
"Memoriał" jest niezależną rosyjską organizacją pozarządową, która dokumentuje i propaguje wiedzę o represjach komunistycznych - głównie w okresie Wielkiego Terroru w latach 30. XX w - i ich ofiarach, a także o historii ruchu dysydenckiego w Związku Sowieckim. Hasłem "Memoriału" jest "Prawda o przeszłości w trosce o teraźniejszość i przyszłość"
"Memoriał" zajmuje się także obroną praw człowieka w Rosji, pomocą charytatywną dla ofiar represji politycznych w przeszłości i obecnie.
Do "Memoriału" należą niezależne organizacje z różnych regionów Rosji, Białorusi, Kazachstanu, Ukrainy i Łotwy oraz Niemiec, Włoch i Francji.
Z inicjatywy i przy udziale "Memoriału" w 1991 roku uchwalona została w Rosji ustawa o rehabilitacji ofiar represji politycznych, a dzień 30 października ustanowiono Dniem Pamięci Ofiar Represji Politycznych.
"Memoriał" zajmuje się także represjami wobec obywateli polskich w Związku Sowieckim. W stowarzyszeniu działa kierowana przez Aleksandra Gurjanowa Komisja Polska, która zabiega m.in. o sądową rehabilitację ofiar zbrodni katyńskiej i odtajnienie uzasadnienia decyzji Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej o umorzeniu, w 2004 r śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej.
W Polsce partnerem "Memoriału" jest Ośrodek KARTA.
"W kwietniu 1992 roku zaprosiliśmy członków +Memoriału+, by przyjechali do Polski. Zorganizowaliśmy wspólnie, na wzór rosyjski +Tydzień Sumienia+, czyli spotkanie badaczy systemu sowieckiego z jego ofiarami i rodzinami ofiar, poszukującymi informacji i dokumentacji dotyczącej represjonowanych. Na spotkanie z 54 członkami +Memoriału+ przyjechało kilka tysięcy ludzi z całej Polski. To był początek naszej współpracy" - powiedział Zbigniew Gluza, prezes Fundacji Ośrodka KARTA.
Dzięki pracy "Memoriału" mógł powstać w nowym kształcie Indeks Represjonowanych, prowadzony przez Ośrodek KARTA od 1988 roku.
Jak powiedział Zbigniew Gluza "Indeks Represjonowanych powstawał jako zestawienie pojedynczych nazwisk, zgłaszanych zewsząd. A członkowie +Memoriału+ uzyskali dostęp do całościowej dokumentacji z archiwów posowieckich. Otrzymaliśmy dzięki temu imienne sowieckie zestawienia ofiar z poszczególnych miejsc represji. Teraz Indeks Represjonowanych odsyła do wszystkich możliwych źródeł, w których znajduje się nazwisko osoby represjonowanej. Kiedy w 2013 przekazaliśmy IPN prowadzenie Indeksu Represjonowanych, w zweryfikowanej bazie danych było 200 tys nazwisk. Mam nadzieję, że IPN będzie współpracował z +Memoriałem+, który w tym przedsięwzięciu jest niezbędnych parterem".
Ośrodek KARTA wydał w 1998 roku opracowaną przez "Memoriał" publikację "Łagry. Przewodnik encyklopedyczny". Opisuje ona na podstawie archiwaliów strukturę GUŁAGU i zawiera dane o poszczególnych obozach.
"Wraz z Memoriałem, który - tak jak Ośrodek KARTA - wyrósł z ruchu opozycyjnego, wydaliśmy też +Słownik dysydentów+, który ukazał się 2007 r. Zawierał on ok. 350 biogramów najważniejszych postaci z 24 krajów. +Memoriał+ koordynował opracował biogramy dysydentów ze Związku Sowieckiego, a Ośrodek KARTA z Europy Środkowo Wschodniej. Byliśmy inicjatorem tego słownika, ale bez +Memoriału+ przedsięwzięcie nie udałoby się" - powiedział Zbigniew Gluza.
Aleksander Gurjanow, który w "Memoriale" kieruje współpracą ze stroną polską, powiedział PAP, że jego organizacja w dalszym ciągu zajmuje się dokumentowaniem stalinowskich represji, w tym także tych, które dotyczyły Polaków np. deportowanych w głąb sowieckiej Rosji. Na prośbę krewnych, m.in. ofiar zbrodni katyńskiej, ale również ofiar innych komunistycznych zbrodni, działacze "Memoriału" zdobywają w rosyjskich archiwach wszelkie informacje dostępne na temat Polaków
Gurjanow zaznaczył, że pod koniec lat 90., gdy do "Memoriału" przychodziło z Polski bardzo wiele prób o informacje dotyczące osób represjonowanych przez ZSRR, praca ta była dla działaczy trudna. "Nas była garstka ludzi, którzy potrafili czytać listy z Polski i skutecznie poszukiwać informacji w archiwach" - wspominał Gurjanow. Dodał też, że rocznie "Memoriał" otrzymywał ponad 1000 próśb z Polski, przy czym obecnie jest to już ok. 100 wniosków.
"Mimo mniejszej liczby wniosków obecne problemy wiążą się z tym, że dzisiaj w archiwach trudniej o uzyskiwanie informacji" - zauważył Gurjanow.
"Memoriał" podejmuje również stałe działania na rzecz pełnej rehabilitacji prawnej wszystkich ofiar zbrodni katyńskiej. Podczas niedawnej debaty na Zamku Królewskim w Warszawie poświęconej kłamstwu katyńskiemu Gurjanow tłumaczył, że praca ta jest kluczowa do odparcia argumentów rosyjskiej prokuratury wojskowej, która - jak powiedział rosyjski badacz - chce wszystkie polskie ofiary NKWD z 1940 r. określić jako anonimową, bezkształtną masę.
Obecnie "Memoriał" przygotowuje rosyjskie wydanie imiennych spisów ofiar zbrodni katyńskiej.
W 2012 roku "Memoriał" odrzucił żądania władz rosyjskich, by stowarzyszenie zarejestrowało się jako "zagraniczny agent".
"Władze rosyjskie uważają - z krótką przerwą w latach 90. za czasów Jelcyna - działalność +Memoriału+ za fundamentalnie sprzeczną z rosyjską polityką historyczną, a jego członkowie są w gruncie rzeczy traktowani niemal jak zdrajcy narodu, realizujący odmienne cele niż te, które wynikają z powrotu do imperialnych reguł polityki rosyjskiej i do sowietyzmu jako wartości" - stwierdził Zbigniew Gluza.
W 2013 r. polscy eurodeputowani Róża Thun i Krzysztof Lisek wysłali wniosek do Norweskiego Komitetu Noblowskiego o przyznanie rosyjskiemu stowarzyszeniu "Memoriał" Pokojowej Nagrody Nobla w 2014 roku. Wniosek ten został poparty przez 135 deputowanych z Parlamentu Europejskiego.
"Stowarzyszenie +Memoriał+ jest ważne i dla Rosjan i dla nas wszystkich. Przypomina ono, czym są prawa człowieka, co to znaczy przypominanie tych, którzy walczyli o wolność oraz przypominanie prawdy - podkreśliła Róża Thun. - +Memoriał+ to ludzie, którzy w najtrudniejszych warunkach, znosząc bardzo poważne prześladowania, walczą o godność i prawa człowieka i o pamięć o tych, których niektóre systemy polityczne chciałyby zmieść z historii i z powierzchni ziemi".
Za swoją walkę o ujawnienie prawdy o Katyniu stowarzyszenie "Memoriał" w 2012 roku zostało uhonorowane nagrodą ministra spraw zagranicznych RP "Pro Dignitate Humana" (Na rzecz Godności Ludzkiej). Również w 2012 roku "Memoriał" otrzymał nagrodę Kustosz Pamięci Narodowej przyznawaną przez Instytut Pamięci Narodowej. (PAP)
Tst/ nno/ ls/
