Poglądy polityczne Józefa Mackiewicza, uważanego za jednego z najwybitniejszych polskich powieściopisarzy, zawsze uchodziły za radykalne, wielu odbierało je jako kontrowersyjne. Autor takich powieści jak "Kontra", "Nie trzeba głośno mówić" czy "Droga do nikąd" był jedną z najbardziej wyrazistych postaci polskiej literatury XX wieku. W niedzielę 31 stycznia minie 25 lat od jego śmierci.
W ćwierć wieku po śmierci postać Mackiewicza nadal budzi emocje. "Mackiewicz miał zawsze bardzo wielu przeciwników. Tępili go w podobnym stopniu liberałowie co konserwatyści, narodowcy tak samo jak komuniści, władze kościelne i AK-owcy. To dlatego, że Mackiewicz obnażał nieprawdziwość powszechnie przyjętej wizji historii. Pokazywał całą jej złożoność, wielowątkowość, trudności w przyznaniu komuś racji. Nie mogło się to podobać wszystkim" - uważa Włodzimierz Bolecki, autor biografii Mackiewicza pt. "Ptasznik z Wilna".
Bolecki zauważa, że Mackiewicz w swoich książkach stale kwestionował oficjalne autorytety. Jeszcze w wydanym przed wojną tomie reportaży pt. "Bunt rojstów" piętnował sanacyjną politykę zacierania w imię polskiej racji stanu językowego, religijnego i kulturowego zróżnicowania kresów wschodnich. W czasie wojny w konspiracyjnych broszurach, a po wojnie w powieści "Nie trzeba głośno mówić" zarzucał władzom podziemnym, że przez wymianę informacji de facto współpracowały z Armią Czerwoną. W latach 60. i 70. atakował Watykan i Kościół katolicki w Polsce za ugodową - jego zdaniem - politykę wobec komunistów. Adam Michnik określał postawę Mackiewicza jak "zoologiczny antykomunizm".
Józef Mackiewicz urodził się w Sankt Petersburgu 1 kwietnia 1902 roku. Tradycje patriotyczne wyniósł z domu, jego starszym bratem był Stanisław Cat Mackiewicz, dziennikarz i pisarz, w latach 1945-1955 premier rządu polskiego na emigracji. Jeszcze jako uczeń wileńskiego gimnazjum Józef Mackiewicz wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Studiował nauki przyrodnicze na Uniwersytecie Wileńskim, zajmował się ornitologią i w pamięci znajomych zapisał się jako miłośnik, znawca i hodowca ptaków. Pisywał reportaże ze swoich wędrówek po Kresach, które publikował w wileńskim "Słowie". W sumie Mackiewicz opublikował osiem powieści, tom nowel, trzy książki publicystyczne, kilka broszur i dwa tomy wspomnień.
Podczas okupacji Wilna przez wojska hitlerowskie Mackiewicz w okresie od lipca do października 1941 roku publikował w wileńskim "Gońcu Codziennym", gazecie wydawanej po polsku przez Niemców. W sumie opublikował tam cztery artykuły o sowieckiej okupacji Litwy, ale sam fakt pisania do "gadzinówki" stał się podstawą późniejszych oskarżeń Mackiewicza o kolaborację z Niemcami. Wedle późniejszych interpretacji to właśnie stało się powodem wydania przez Wojskowy Sąd Specjalny Armii Krajowej wyroku śmierci na pisarza w 1943. Wyrok na Mackiewczu miał wykonać inny pisarz - Sergiusz Piasecki. Jednak autor "Kochanka Wielkiej Niedźwiedzicy" po raz pierwszy i jedyny w historii swojej współpracy z AK odmówił wykonania wyroku, bo miał wątpliwości co do winy Mackiewicza. Później ppłk Aleksander Krzyżanowski, komendant Okręgu Wileńskiego AK, podjął decyzję o uniewinnieniu pisarza. Sprawa wydania tego wyroku przez AK jest do dziś dnia niejasna. Prof. Bolecki stawia tezę, że stała za tym agentura sowiecka w szeregach AK.
W maju 1943 po odkryciu w Katyniu grobów oficerów polskich zamordowanych przez Sowietów, na zaproszenie niemieckie i za zgodą polskich władz podziemnych Mackiewicz udał się w towarzystwie kilku innych polskich pisarzy do Katynia jako obserwator ekshumacji zwłok. Po powrocie w "Gońcu Codziennym" ukazał się wywiad z Mackiewiczem pt. "Widziałem na własne oczy", potem napisał książkę pt. "Katyń: zbrodnia bez sądu i kary" - jedną z pierwszych prac, w której jako odpowiedzialnych za zbrodnię katyńską wskazuje się Sowietów.
W 1945 roku Mackiewicz wyemigrował z Polski. Po pobycie w Rzymie i Londynie ostatecznie osiadł w Monachium. Współpracował z "Kulturą" Giedroycia oraz wieloma innymi pismami emigracyjnymi, także rosyjskimi, białoruskimi i ukraińskimi. W pisarstwie Mackiewicz często ujmował się za tymi, którzy nie znajdowali innych orędowników - "Droga do nikąd" przedstawia dramat Polaków, którzy w 1939 roku znaleźli się pod sowiecką okupacją, "Kontra" - los Kozaków, antykomunistów, którzy stanęli po stronie Niemców, a po wojnie zostali przez aliantów wydani stronie sowieckiej. Książki Mackiewicza nigdy nie weszły do kanonu lektur szkolnych.
Pisarz zmarł w Monachium 31 stycznia 1985 roku.
Był najczęściej wydawanym pisarzem w podziemnych wydawnictwach PRL-owskiego "drugiego obiegu", jego książki ukazywały się także w Londynie, w emigracyjnym wydawnictwie Kontra. Od 1993 roku dzieła Mackiewicza w edycji Kontry można kupić w kilku polskich księgarniach, nie są jednak szeroko dostępne. Przez kilkanaście lat ciągnął się proces o prawa autorskie do książek Mackiewicza między właścicielką wydawnictwa Kontra Niną Karsov-Szechter a córką pisarza Haliną Mackiewicz. W sierpniu 2008 roku sąd rozstrzygnął tę sprawę na korzyść Niny Karsov-Szechter.
Od 2002 roku przyznawana jest w Warszawie nagroda literacka imienia Józefa Mackiewicza, opatrzona ulubioną dewizą pisarza: "Jedynie prawda jest ciekawa". (PAP)
aszw/ hes/ gma/
