Myśl polityczna XIX w. w Polsce i Rosji to temat zorganizowanej w Warszawie międzynarodowej konferencji Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. Historycy przypomnieli ważnych dla obu narodów myślicieli: Aleksandra Hercena i Joachima Lelewela.
"To dwaj giganci historii intelektualnej Polski i Rosji. Nawet dziś w wypowiedziach historyków, publicystów, dziennikarzy, polityków można nie raz usłyszeć echo ich myśli" - podkreślił dyrektor Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia dr Sławomir Dębski, który w poniedziałek otworzył dwudniowe spotkanie ekspertów.
"W Polsce dość często można spotkać się z deklaracjami przyjaźni wobec Rosjan przy jednoczesnym zachowaniu rezerwy wobec rosyjskiego państwa. To zjawisko obserwował już Hercen. Sam będąc krytykiem porządków ustrojowych w Rosji dostrzegał właśnie w takiej obserwacji płaszczyznę do polsko-rosyjskiej współpracy, a przynajmniej do dialogu. Z kolei Lelewel, wielki zwolennik republikanizmu ograniczającego rządy autokratyczne, właśnie w tym ustroju widział szansę na wyrównanie relacji Polaków i Rosjan" - tłumaczył Dębski.
Podkreślił też znaczenie idei powstających w XIX w. dla obu narodów. "Do dziś wiele postaw, poglądów ukształtowanych w epoce, gdy rosyjskie imperium ogarnęło ziemie polskie i zainicjowało insurekcje - czy jak widziano to w Petersburgu i Moskwie bunty - ma swoje źródło w tamtych czasach i w tamtym piśmiennictwie. Bez zrozumienia tych postaw i w Polsce i w Rosji znacznie trudniej jest mieć nadzieję na przezwyciężenie wynikających z nich współczesnych sposobów myślenia, często opartych na stereotypach i mitach" - mówił szef Centrum.
Podczas pierwszej części poniedziałkowego spotkania, które odbyło się - jak podkreślali organizatorzy - w 200-lecie urodzin Aleksandra Hercena i 150 lat po śmierci Joachima Lelewela, eksperci omówili m.in. znaczenie twórczości Aleksandra Hercena dla polsko-rosyjskiego dialogu, mesjanizm Adama Mickiewicza w relacji do rosyjskiego socjalizmu Hercena i religijnej filozofii Włodzimierza Sołowjowa oraz wzajemne wpływy Hercena i Henryka Michała Kamieńskiego, autora ważnej w XIX w. publikacji "Rosja i Europa - Polska".
"Trudno sobie wyobrazić działacza i myśliciela Rosji XIX w. bardziej odpowiadającego na wyzwania polsko-rosyjskiego dialogu. Człowieka bardziej budzącego naszą, a przynajmniej moją, najgłębszą sympatię i podziw" - mówiła o Hercenie prof. Wiktoria Śliwowska z Instytutu Historii PAN, wyrażając przy tym żal, że w Polsce twórczość Hercena - myśliciela pozbawionego uprzedzeń narodowościowych - jest zapomniana. Badaczka przypomniała słowa pisarza Stanisława Brzozowskiego z 1907 r., autora "Legendy Młodej Polski", który zwrócił uwagę, że twórczość Hercena, podobnie jak Montaigne'a, Pascala czy Woltera - nigdy się nie zestarzeje.
"Hercen jest zbyt wielki, by potrzebował innego pomnika niż prawdy" - cytowała Brzozowskiego Śliwowska.
Historyk prof. Andrzej Walicki, przedstawiając wpływ mesjanizmu Mickiewicza na rosyjską myśl polityczną XIX w., zwrócił z kolei uwagę, że Hercen - będący zwolennikiem walki ze starym porządkiem Europy jeszcze sprzed rewolucji francuskiej z końca XVIII w. - argumentował, że potrzebna jest "wolność od brzemienia historii". Polacy - jak wyjaśniał poglądy Hercena prof. Walicki - w odróżnieniu od Rosjan są zniewoleni przez historię, która uczyniła ich nieodłączną częścią łacińskiej, rzymskokatolickiej cywilizacji Zachodu.
Historyk zauważył też, Hercen podkreślał wolnościowe tradycje Polaków. "Nie wahał się nawet przed sformułowaniem myśli, że polskie liberum veto +było najczystszym wyrazem słowiańskiego ducha, jednomyślności, a jednocześnie nieograniczonej wolności indywidualnej+. Jednocześnie jednak wypominał Polakom wyobcowanie ze słowiańszczyzny, zachodni arystokratyzm i oddanie papieżowi, widząc w tym główną przyczynę upadku Polski" - relacjonował historyk.
Rosyjski badacz prof. Leonid Gorizontow z Instytutu Historii Powszechnej Rosyjskiej Akademii Nauk przedstawiając Hercena jako historyka współczesności nawiązał do teraźniejszych rosyjskich dyskusji na temat historii najnowszej. "W dzisiejszej Rosji toczy się dyskusja jak interpretować ostatni odcinek historii. Czy powinni nim zajmować się historycy? Sprawa oczywiście polega nie tylko na ograniczeniach politycznych i autocenzurze. W grę wchodzą również takie czynniki jak dostęp do źródeł i brak dystansu historycznego. Historię współczesną każdego kraju piszą ludzie reżimu, działacze opozycyjni i autorzy zagraniczni o różnych poglądach politycznych" - zaznaczył Gorizontow.
Z kolei prof. Andrzej Nowak z Instytutu Historii PAN, omawiając twórczość polskiego myśliciela XIX w. Henryka Michała Kamieńskiego i jego wpływ na Rosjan, zwrócił uwagę na wciąż aktualną potrzebę stawiania pytań o wartość polsko-rosyjskich stosunków.
"Czy ta historia się skończyła? Czy skończyła się wraz z posłaniem pierwszego zjazdu Solidarności do robotników Europy Wschodniej, wraz ze śmiercią Jana Pawła II, wraz z misją pamięci o zbrodniach stalinowskich na Polakach i na Rosjanach, z jaką leciał do Smoleńska w kwietniu 2010 r. prezydent Kaczyński? Czy po kolejnych rozczarowaniach do carów znów wraca potrzeba poszukiwania Moskali wolnomyślnych spod znaku Hercena i gdzie ich szukać? Na Kremlu i Łubiance, czy w obozie pracy przy granicy z Mongolią, gdzie Michaił Chodorkowski doskonali sztukę maszynowego szycia spodni? A może na emigracji, w Oksfordzie, skąd Władimir Bukowski krzesze iskrę gniewu rozświetlającą rzeczywistą sytuację wolności w jego ojczyźnie" - zastanawiał się historyk.
Podczas dwudniowych wykładów i dyskusji na Zamku Królewskim w Warszawie eksperci omówią również rolę Joachima Lelewela w rosyjskiej historiografii i jego wpływ na historiografie narodów Europy Środkowo-Wschodniej, twórczość uznawanego za anarchistę Michaiła Bakunina, a także polski i rosyjski dyskurs o autonomii na początku XX w.
We wtorek spotkanie zakończą wykład Adama Michnika o Aleksandrze Hercenie, dyskusja dotycząca relacji między prawosławnymi a katolikami i wystąpienie prof. Aleksieja Millera, który opowie o "pojęciu narodu w imperialnej Rosji". (PAP)
nno/ ls/ ura/
