Różne formy antysystemowego oporu w stolicy w latach 1980-1989 przybliża najnowsza publikacja zbiorowa IPN "Warszawa niezłomna". Zamieszczono w niej artykuły m.in. o opozycji politycznej i buntach społecznych, szczególnie po wprowadzeniu stanu wojennego.
"13 grudnia 1981 r. jest datą szczególną, z którą - chyba dla większości żyjących wtedy Polaków - wiążą się smutne i trudne, często wręcz bolesne doświadczenia, odżywające dziś we wspomnieniach oraz refleksjach. Wtedy, w zimną grudniową noc wydawało się, że +wszystko stracone+, że komunistyczny reżim złamał kręgosłup opozycji, a karnawał +Solidarności+ nigdy się już nie powtórzy" - przypomina we wprowadzeniu redaktor publikacji Bartłomiej Noszczak, autor zamieszczonego w niej tekstu o opozycyjnej działalności stołecznej Federacji Młodzieży Walczącej.
Książka jest zbiorem artykułów wygłoszonych podczas konferencji naukowej "Warszawa niezłomna. Antysystemowe formy opozycji i oporu społecznego w stolicy (1980-1989)", zorganizowanej przez IPN w Warszawie w grudniu 2011 r., z okazji przypadającej wówczas 30. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego.
Jedną z najaktywniejszych struktur opozycyjnych po 13 grudnia 1981 r. był liczący prawie milion działaczy Region Mazowsze NSZZ "Solidarność", którego działalność antysystemową opisuje Tadeusz Ruzikowski w tekście "Długi marsz do wolności".
Walka z systemem komunistycznym była także głównym celem utworzonej w Warszawie w 1979 r. pierwszej w całym bloku wschodnim jawnie działającej partii politycznej o orientacji niepodległościowej - Konfederacji Polski Niepodległej. Funkcjonowanie jej centralnych struktur (Obszaru I KPN) przybliża artykuł Grzegorza Wołka.
Jak przypomina inny badacz najnowszych dziejów Polski, Patryk Pleskot, w okresie stanu wojennego jednym z najprężniejszych akademickich środowisk podziemnych było Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS) na Uniwersytecie Warszawskim. Jego działalność jest tematem artykułu Pleskota "Konspiracyjne Niezależne Zrzeszenie Studentów na Uniwersytecie Warszawskim (1982-1989)".
Dorobek i skład personalny wybranych środowisk narodowych, w tym organizacji o charakterze endeckim, zaliczanych do nurtu opozycyjnego w ostatniej dekadzie PRL-u omawia Wojciech Jerzy Muszyński. Historyk rozróżnia wśród działaczy narodowych w latach 70. i 80. XX stulecia dwie grupy: staroendeków (paleoendeków), a więc "narodowców starej daty", uczestników tego ruchu m.in. przed wojną; oraz młodoendeków (neoendeków), czyli młodzież odwołującą się do idei narodowych sprzed pół wieku.
"Starsi byli mniej czynni, niekiedy programowo przeciwstawiali się działalności niezależnej, było to środowisko pozbawione charyzmatycznych liderów, zastraszone i wewnętrznie skonfliktowane, w istocie bierne oraz się z tym łączyło, infiltrowane agenturą SB" - tłumaczy Muszyński, który w swoim artykule opisuje m.in. działalność Komitetu Obrony Życia i Rodziny - Komitetu Samoobrony Polskiej oraz Ruchu Młodej Polski.
"Niepokorni i niezależni. Korzenie harcerskiej niepodległości (1980-1989)" - to tytuł artykułu Stanisława Czopowicza, który ukazuje środowisko harcerskie na tle przemian politycznych ostatniego dziesięciolecia Polski ludowej. Autor skupia się na uczestnictwie harcerzy w antykomunistycznych formach oporu, podkreślając, że postawa opozycyjna względem systemu wynika niejako z samej definicji harcerstwa. "Ta niepokorność i niezależność - znaczące składniki harcerskiej wolności i swobody - wyrastała z samej istoty harcerstwa, czyli ze stanowiących jedność: celu, metody i środków harcerstwa" - wyjaśnia Czopowicz.
Artykuł s.Małgorzaty Krupeckiej USJK przybliża rolę Kościoła w upadku komunizmu w Polsce koncentrując się m.in. na opisie kościelnych inicjatyw społecznych, pomocy ludzi Kościoła dla opozycjonistów, a także ukazaniu kościołów i klasztorów warszawskich jako miejsc azylu dla osób "wyklętych" przez władzę.
W publikacji zamieszczono także teksty: Roberta Spałka o zasięgu, roli oraz odbiorze (przez społeczeństwo i władzę) manifestacji na ulicach stolicy w stanie wojennym, Michała Kurkiewicza przybliżającego kulisy zorganizowanego przez Ruch "Wolność i Pokój" seminarium "Pokój międzynarodowy i porozumienia helsińskie" z maja 1987 r., Jacka Pawłowicza o próbach odtworzenia w stolicy podziemnych struktur Polskiej Partii Socjalistycznej, Bartosza Kaliskiego o historii Międzyzakładowego Robotniczego Komitetu "Solidarności", Adama Mielczarka o podziemnej działalności wydawniczej oraz motywacjach osób w nią zaangażowanych, Jana Olaszka o prasie drugiego obiegu o profilu informacyjnym, wydawanej w stolicy przez podziemną "Solidarność" oraz Grzegorza Majchrzaka o Radiu "Solidarność" po 13 grudnia 1981 r.
Skupienie się na tematyce oporu społecznego wobec ustroju nie oznacza jednak - jak podkreśla redaktor publikacji - że stolicę ostatniej dekady PRL-u należy postrzegać tylko i wyłącznie jako bastion antykomunizmu.
"Byłoby naiwnością lub historyczną prowokacją kategoryczne stwierdzenie, że stolica, a mówiąc precyzyjniej - jej mieszkańcy - gremialnie wypowiedzieli posłuszeństwo systemowi. Warszawa lat 1980-1989 była konglomeratem postaw i wartości, które stały czasem na przeciwległych biegunach postaw i wartości. W tym samym mieście kontestatorzy i buntownicy mieszkali obok oportunistów, konformistów lub ludzi obojętnych, opozycyjni radykałowie przechodzili tymi samymi ulicami obok partyjnych dogmatyków, a apostaci systemu - obok jego wiernych wyznawców" - tłumaczy Noszczak.
Książkę uzupełniają teksty przybliżające aparat władzy i represji reżimu komunistycznego, ukazujące ludzi "po drugiej stronie barykady", którzy odpowiadali za walkę z przeciwnikami reżimu. Andrzej Boboli wprowadza czytelnika w realia funkcjonowania stołecznego komitetu PZPR, natomiast Ruzikowski, na przykładzie wojska, SB, wymiaru sprawiedliwości oraz propagandy w stanie wojennym, prezentuje dążenia władzy do pozbawienia Polaków upragnionej od lat wolności.
Wydana przez IPN publikacja "Warszawa niezłomna. Antysystemowe formy opozycji i oporu społecznego w stolicy (1980-1989)" ukazała się w serii "Warszawa Nie?pokonana".
Waldemar Kowalski (PAP)
wmk/ abe/
