Zbrodnia katyńska - okoliczności jej popełnienia przez NKWD w 1940 r., dochodzenie do prawdy i jej upamiętnienie - to temat wystawy "Śmierć w Lesie - badania Janusza Zawodnego nad zbrodnią katyńską", którą od soboty można oglądać w Warszawie.
Ekspozycję, która przedstawia m.in. archiwalne dokumenty zebrane przez zmarłego w 2012 r. historyka i politologa Janusza Kazimierza Zawodnego - jednego z najwybitniejszych znawców problematyki katyńskiej, można oglądać do 10 maja w stołecznej Izbie Pamięci płk. Ryszarda Kuklińskiego.
"Ta wystawa to podstawowe kompendium wiedzy o zbrodni katyńskiej. Można na niej poznać okoliczności zbrodni NKWD z 1940 r. oraz dowiedzieć się jak wyglądało stopniowe dochodzenie do prawdy o niej i jaką rolę w tym dochodzeniu odegrał prof. Janusz Zawodny" - powiedział PAP podczas sobotniego wernisażu dyrektor izby Filip Frąckowiak. Wystawę tworzy dokumentacja, którą w 2000 r. Zawodny przekazał do Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
Na wystawie, która składa się z kilkunastu plansz, można obejrzeć m.in. kopię osławionej decyzji Stalina i jego sowieckiego politbiura z 5 marca 1940 r., na podstawie której funkcjonariusze NKWD zamordowali prawie 22 tys. polskich obywateli - wojskową i cywilną elitę przedwojennej Polski. Decyzję tę podpisano na notatce szefa NKWD Ławrientija Berii, w której napisał on o Polakach jako "zdeklarowanych i nierokujących nadziei poprawy wrogów władzy sowieckiej". Widzowie mogą też zobaczyć dokumenty dotyczące poszukiwań przez polskie władze ofiar Katynia - jak twierdził Stalin "zaginionych" - po 1939 r. w Związku Sowieckim, a także fotografie z ekshumacji w Lesie Katyńskim prowadzonych w 1943 r. pod nadzorem Niemców m.in. przez Polski Czerwony Krzyż.
Ekspozycja przedstawia także tzw. kłamstwo katyńskie, czyli ukrywanie prawdy o zbrodni przez najwyższe władze PRL; widzowie mogą zapoznać się z protokołem ze słowami Władysława Gomułki, który przekonuje, że nie jest w interesie Polski dociekać, czy zbrodnię katyńską popełniły władze sowieckiej Rosji.
Na osobnych planszach można obejrzeć także zdjęcia i informacje dotyczące biografii i kariery naukowej Zawodnego, który jako znawca stosunków międzynarodowych wykładał na kilku amerykańskich uczelniach, m.in. w Princeton.
W jednym z wywiadów Zawodny wyjaśniał, że do zajęcia się tematyką katyńską skłoniło go powszechne milczenie w USA i krajach Europy Zachodniej na temat mordu NKWD. Tłumaczył, że tuż po wojnie nikt o zbrodni katyńskiej nie pisał, ani po angielsku, ani po francusku. W ocenie Zawodnego w ten sposób alianci sprzymierzeni ze Związkiem Sowieckim w wojnie z hitlerowskimi Niemcami chronili swoje narodowe interesy. Dopiero powstała w USA w latach 50. komisja śledcza do zbadania zbrodni katyńskiej pod przewodnictwem prawnika i kongresmena Raya Johna Maddena opublikowała w 1952 r. raport, który jednoznacznie wskazuje na odpowiedzialność Sowietów za zbrodnię katyńską. W tym czasie w bloku państw komunistycznych w sprawie zbrodni katyńskiej nadal panowała zmowa milczenia; Zawodnemu, który niestrudzenie badał zbrodnię NKWD z 1940 r. groziła z tego powodu śmierć.
Tytuł wystawy nawiązuje do głośnej książki o zbrodni katyńskiej "Śmierć w lesie. Historia mordu katyńskiego", którą Zawodny opublikował w Stanach Zjednoczonych w 1962 r. (w Polsce była opublikowana dopiero w 1989 r.). "Publikacja ta była wielokrotnie wydawana i wznawiana za granicą przyczyniając się do rozpowszechnienia prawdy o Katyniu poza granicami Polski" - powiedział PAP Mariusz Olczak z Archiwum Akt Nowych. O znaczeniu publikacji Zawodnego pisał również Andrzej Przewoźnik w swoim monumentalnym dziele "Katyń. Zbrodnia, Prawda, Pamięć", gdzie zwracał uwagę, że omawia ona tuszowanie prawdy o Katyniu przez rządy USA i Wielkiej Brytanii.
Janusz Kazimierz Zawodny urodził się w 1921 r. w Warszawie. W czasie II wojny światowej walczył m.in. w powstaniu warszawskim dowodząc batalionem "Łukasiński" na Starym Mieście. Po wyzwoleniu w czerwcu 1945 r. wstąpił do 12. Pułku Ułanów Podolskich II Korpusu gen. Andersa. Demobilizacja wojsk polskich zastała go w Wielkiej Brytanii.
W 1948 r. wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie zaczął studia na Uniwersytecie Iowa City, stopień doktora uzyskał na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Stanforda w Kalifornii. W 1955 r. otrzymał obywatelstwo USA. Był konsultantem Rady Bezpieczeństwa Narodowego w czasach prezydentury Jimmy'ego Cartera i Ronalda Reagana.
Zawodny za swoje zasługi został odznaczony m.in. krzyżem Virtuti Militari oraz Krzyżem Walecznych. Instytut Pamięci Narodowej nadał mu tytuł Kustosza Pamięci Narodowej.
Zmarł 8 kwietnia 2012 r. w Brush Prairie w stanie Waszyngton USA. Pod koniec lipca ubiegłego roku został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach. (PAP)
nno/ amac/
