Czym jest dyskryminacja?
Konstytucja RP zakłada, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Tyczy się to także miejsca pracy. Niestety to właśnie tam dochodzi najczęściej do niesprawiedliwego i marginalizującego traktowania, nierzadko opartego na krzywdzących stereotypach.
Jaka jest definicja dyskryminacji? Jest to zjawisko występujące wtedy, gdy człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną, jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji. Dyskryminacja w pracy może przyjąć postać nawet pozornie niewinnych żartów czy dwuznacznych komentarzy.
Czym jest zasada równości pracowników?
Jedną z najważniejszych zasad zarządzania pracownikami przez pracodawcę jest zasada równego traktowania. Jej założeniem jest, że pracownicy są równi wobec prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków. Zasada ta wynika bezpośrednio z Kodeksu pracy. Zgodnie z nią pracownicy mogą wymagać równego traktowania w zakresie nawiązywania stosunków pracy, w ustalaniu warunków zatrudnienia i wysokości wynagrodzenia, awansowania oraz dostępu do szkoleń czy rozwiązywania stosunku pracy.
Nieuzasadniona odmowa nawiązania stosunku pracy, pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń. Niesprawiedliwe ukształtowane i przyznanie wynagrodzenia, pominięcia i rozwiązanie stosunku pracy może być uznane za naruszenie zasad równego traktowania w zatrudnieniu. Chyba że pracodawca udowodni, że kierował się obiektywnymi powodami.
Jaka jest różnica między dyskryminacją a zasadą równego traktowania? Dyskryminacja polega na nierównym traktowaniu ze względu na kryterium dyskryminacyjne. Nierówne traktowanie nie zawsze wiąże się z konkretnym kryterium i nie zawsze może oznaczać dyskryminację.
Jakie rodzaje dyskryminacji wyróżniamy?
Kodeks pracy wymienia przykładowo dyskryminacje ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, pochodzenie etniczne, narodowość, przynależność związkową, orientację seksualną, przekonania polityczne, wyznanie, a także zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony i zatrudnienie w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy.
Zjawisko to dzielimy również na dyskryminację bezpośrednią i pośrednią. Bezpośrednia to jawne pomijanie lub gorsze traktowanie pracownika ze względu na przyjęte kryteria. Pośrednia natomiast jest trudniejsza do wykrycia. Może np. obejmować różnice w zatrudnieniu na różne umowy lub wymiary etatu. Przykładem może sytuacja, w której pracodawca zatrudnia osobę młodszą lub starszą na umowę zlecenie, zamiast na umowę o pracę.
Dyskryminacja ze względu na płeć
Do dyskryminacji ze względu na płeć może dojść podczas szukania pracy oraz już w trakcie wykonywania obowiązków służbowych. Choć może ona dotknąć zarówno mężczyzn, jak i kobiety, należy podkreślić, że to kobiety są bardziej na nią narażone. Najbardziej jaskrawym tego dowodem są zarobki. Dane GUS wskazują, że kobiety w Europie zarabiają średnio o 16 proc. mniej niż mężczyźni.
Do dyskryminacji ze względu na płeć może dojść również w sytuacji, w której kobiety dyskryminują inne kobiety, a mężczyźni dyskryminują innych mężczyzn.
Dyskryminacja mężczyzn
Prawdą jest, że mężczyźni cieszą się lepszą sytuacją na rynku pracy. Częściej powierzane im są stanowiska menadżerskie, chociaż to kobiety są w większości przypadków lepiej wykształcone od mężczyzn i chętniej podnoszą swoje kwalifikacje. Nie oznacza to jednak, że dyskryminacja mężczyzn nie istnieje. Może do niej dojść w przypadku ubiegania się o stanowisko stereotypowo uznane za bardziej kobiece, np. nauczyciela, pielęgniarza, wychowawcy, osoby pracującej z dziećmi, pedagoga itp.
Dyskryminacja kobiet
Na rynku pracy to kobiety są bardziej bierne zawodowo, co oznacza, że są rzadziej awansowane. Kandydatki zmagają się z dyskryminacją już na poziomie rekrutacji. Często ich kandydatury odrzucane ze względu na niedostateczne kwalifikacje czy zbyt ubogie świadectwo pracy. Nie zawsze jest to prawdą, a za niektórymi przypadkami stoi dyskryminacja ze względu na płeć i przekonanie, że lepiej na stanowisko zatrudnić mężczyznę i uniknąć ryzyka np. przejścia pracownicy na urlop macierzyński i zwolnienie w trakcie ciąży.
Jednymi z form dyskryminacji jest molestowanie i molestowanie seksualne. W ogromniej większości przypadków ich ofiarami są kobiety. Polegają one na naruszeniu godności pracownika i stworzeniu wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery. Molestowanie seksualne może występować w formie fizycznej, werbalnej lub pozawerbalnej.
Dyskryminacja pozytywna – czym się przejawia?
Unia Europejska dopuszcza tzw. dyskryminację pozytywną. Najczęściej występuje ona ze względu na płeć i ma pomóc wyrównać szanse kobiet na rynku pracy poprzez przyznanie im uprzywilejowanej pozycji w stosunku do mężczyzn. Jej celem jest jednak osiągnięcie faktycznej równości w zatrudnieniu. Jak mówią zapisy Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską, korzyści zarezerwowane dla kobiet mają ułatwić wykonywanie działalności zawodowej przez osoby płci niedostatecznie reprezentowanej.
Różnicowanie pracowników ze względu na religię lub wyznanie
Zdarzają się sytuacje, w których dozwolone jest stosowanie kryterium religii, wyznania lub światopoglądu w dostępie do zatrudnienia w przypadkach, w których stanowisko bazuje na określonym zespole przekonań religijnych. Przykładem może być zawód nauczyciela w szkole katolickiej.
Wszystkie inne przypadki dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej mogą być naruszeniem zasady równego traktowania w zatrudnieniu. Dyskryminacja ze względu na wyznanie może dotyczyć zarówno przedstawicieli mniejszości religijnych, jak i dominującej większości. Tego typu zachowania są najczęściej spowodowane uprzedzeniami lub negatywnymi stereotypami wymierzonymi w określoną grupę religijną, jak i brakiem wiedzy lub odpowiedniej wrażliwości pracodawców czy współpracowników. Dyskryminacja może przerodzić się nawet w szerzenie mowy nienawiści.
Do dyskryminacji ze względu na przynależność religijną często dochodzi już na etapie rekrutacji, kiedy samo imię i nazwisko kandydata sugeruje przynależność do określonej grupy religijnej. Przejawem dyskryminacji może być również ograniczanie prawa do praktykowania swojej religii w czasie pracy czy brak uznania ich prawa do obchodzenia świąt zgodnie ze swoim kalendarzem religijnym.
Dyskryminacja osób niepełnosprawnych
Bardzo częstym i wyraźnym przykładem dyskryminacji w miejscu pracy jest dyskryminacja osób z niepełnosprawnościami. Pomimo wielu akcji zachęcających pracodawców do ich zatrudnienia i wielu korzyści, jakie pracodawca otrzymuje od państwa za zatrudnienie takich osób, osoby z niepełnosprawnościami mają ogromne trudności ze znalezieniem pracy.
Powodem niezatrudniania takich osób nie zawsze jest brak kwalifikacji czy doświadczenia, ale ukryta dyskryminacja oraz obecne w świadomości pracodawców stereotypy. Jak wynika z danych pełnomocnika rządu ds. osób niepełnosprawnych, w Polsce pracę znajduje co czwarty niepełnosprawny w wieku produkcyjnym. W Unii Europejskiej natomiast co drugi. Z problemem ze znalezieniem pracy mierzą się przede wszystkim osoby z niepełnosprawnościami mieszkające w małych i średnich miastach.
Ma to związek m.in. z: uprzedzeniami, brakiem wsparcia systemowego osób z niepełnosprawnością, powierzaniem pracy niepełnosprawnym poniżej ich kwalifikacji i za minimalną pensję czy bariery architektoniczne istniejące w zakładach pracy.
Dyskryminacja ze względu na wiek
Dyskryminacja ze względu na wiek dotyczy przede wszystkim osób po 50. roku życia, które mają problemy ze znalezieniem odpowiedniego dla nich stanowiska. Dane z końca 2021 r., zebrane przez Polski Instytut Ekonomiczny wskazują, że aż 60 proc. osób w wieku 50-59 lat wolałoby zatrudnić 30-letniego mężczyznę niż równie wykwalifikowanego jego 60-letniego konkurenta. W procesach rekrutacyjnych młodsi kandydaci częściej otrzymują zaproszenie do kolejnych etapów niż starsi.
Dyskryminacja ze względu na wiek bywa określana mianem ageizmu, które odnosi się do uproszczonych schematów myślenia o osobach danej kategorii wiekowej – najczęściej starszych. Powodem dyskryminowania ze względu na wiek są szkodliwe stereotypy i przekonania, że np. osoby starsze mają niższą motywację do pracy, że są mniej wydajni, nie chcą się szkolić i nie są oswojeni ze zmianami technologicznymi zachodzącymi na rynku. W najcięższej sytuacji są kobiety w dojrzałym wieku, które są dyskryminowane nie tylko ze względu na wiek, ale i ze względu na płeć.
Dyskryminacja w miejscu pracy – jak z nią walczyć? Konsekwencje prawne
Pamiętaj, że dyskryminacja w miejscu pracy niesie ze sobą konsekwencje, a jeśli jesteś jej ofiarą, możesz dochodzić swoich praw i ubiegać się o odszkodowanie. Takie sprawy mogą rozstrzygnąć się w sądzie pracy. Przepisy Kodeksu pracy przewidują odszkodowanie w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. W przypadku odpowiedzialności kontraktowej nie ma ustalonej dolnej granicy odszkodowania.
W przypadku złamania zasad równego traktowania konsekwencje są nieco inne, uwzględniające odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy na ogólnych zasadach odpowiedzialności kontraktowej. W obu przypadkach odszkodowanie nie ma górnego limitu wysokości. O tym zadecyduje sąd, oceniając stopień naruszenia zakazu dyskryminacji.
Gdzie można zgłosić dyskryminację w pracy?
Jeśli pracownik jest świadkiem lub doświadcza dyskryminacji w miejscu pracy, ma prawo, a nawet obowiązek, zgłosić to odpowiednim osobom. Takie podejrzenie można zgłosić bezpośrednio do pracodawcy, odpowiednim związkom zawodowym, a także do Państwowej Inspekcji Pracy, która zweryfikuje, czy dyskryminacja w miejscu pracy ma miejsce.
Zarówno dyskryminacja pośrednia, jak i bezpośrednia to zjawiska głęboko szkodliwe. Każdy może stać się jej ofiarą, jej świadkiem, a nawet nieświadomym sprawcą. Ważne jest więc odpowiednie i szybkie reagowanie, edukacja, uświadamianie oraz poszanowanie równych praw, które zobowiązują pracodawców oraz współpracowników.