Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przewidziane w art. 445 § 1 k.c. jest świadczeniem osobistym, co oznacza, że roszczenie o nie przysługuje jedynie osobie, przeciwko której bezpośrednio skierowane było zdarzenie tzn. bezpośrednio poszkodowanemu. Wskazał na to m.in. SN w orzeczeniu z dnia 13 października 1987r. (sygn. akt IV CR 266/87 publ. OSNCP 1989/9/142) twierdząc, iż pogłębienie się u matki rozstroju zdrowia wywołane wiadomością o uszkodzeniach ciała doznanych przez dzieci, jest tylko pośrednim następstwem działania sprawcy. Matka bowiem nie może - nie będąc bezpośrednio poszkodowaną - domagać się zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W nielicznych orzeczeniach, co należy uznać za sytuacje wyjątkowe, będące wyłomem co do generalnej zasady, sąd za osobę bezpośrednio poszkodowaną uznał młodą dziewczynę, która doznała silnego wstrząsu nerwowego na widok śmierci idących z nią koleżanek, spowodowanej przez nadjeżdżającą ciężarówkę oraz matkę na oczach której zrywająca się trakcja tramwajowa spowodowała śmierć jej dziecka (por. także wyrok Sądu Apelacyjnego  w Łodzi z dnia 19 września 1995r sygn. akt IACr 393/95 publ. OSA 1995/9/66; wyrok SN z dnia 8 maja 1969r sygn. akt II CR 114/69, publ. OSN 1970/7-8/129; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 lipca 2003r sygn. akt ICa 396/03 publ. Wokanda 2004/12/4). Przesłanką przesądzającą o uznaniu sprawcy (jego ubezpieczyciela) za osobę zobowiązaną do wyrównania szkody - przyznania zadośćuczynienia - w tego typu sprawach było wykazanie związku przyczynowego pomiędzy ruchem pojazdu (brakiem dbałości o trakcję), a doznanym wstrząsem psychicznym spowodowanym widokiem wypadku, które może być również powodem trwałych schorzeń o podłożu psychicznym np. jąkania, nerwicy, stanów depresyjnych etc. Przy omawianiu kręgu osób, którym służy zadośćuczynienie trzeba także przypomnieć, często w komentarzach lakonicznie traktowaną, regulację art. 445 § 3, która opisuje w jakich przypadkach może nastąpić przejście roszczenia o zadośćuczynienie na spadkobierców. Chodzi tutaj wyłącznie o dwie sytuacje tzn. jeżeli roszczenie o zadośćuczynienie zostało uznane przez dłużnika na piśmie (uznanie roszczenia musi mieć postać czynności prawnej - w praktyce uznanie na piśmie ze strony ubezpieczyciela zgłoszonych roszczeń w części lub całości) oraz drugi przypadek jeżeli za życia poszkodowanego zostanie wytoczone powództwo o to roszczenie, który w praktyce  oznacza, iż skutek w postaci przejścia roszczenia na spadkobierców nastąpi jeżeli poszkodowany uzyska prawomocny wyrok przed śmiercią albo umrze w toku procesu. Regulacja ta jest konsekwencją osobistego charakteru świadczenia jakim jest zadośćuczynienie.

Na koniec trzeba też koniecznie zwrócić uwagę, że ustawodawca dostrzegając istniejący do niedawna brak możliwości dochodzenia zadośćuczynienia przez najbliższych członków rodziny zmarłego poszkodowanego stosunkowo niedawno wprowadził nowelą do ustawy - kodeks cywilny i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008r., Nr 116, poz. 731) do polskiego systemu prawnego nową instytucję - zadośćuczynienia za doznaną krzywdę dla najbliższych członków rodziny zmarłego poszkodowanego.  Zadośćuczynienie pieniężne na rzecz najbliższych członków rodziny opisane w art. 446 § 4 k.c., stanowi stosunkowo ,,młodą" instytucję prawa odszkodowawczego, której wprowadzenie doprowadziło do oczekiwanej przez część doktryny spójności systemowej, polegającej na współistnieniu szeregu uzupełniających się i komplementarnych świadczeń. Przyglądając się bowiem ewolucji orzecznictwa w odniesieniu do art. 446 § 3 k.c., a także doktrynalnych prób forsowania poglądów o mieszanym charakterze stosownego odszkodowania, udanych prób korzystania z przepisów o ochronie dóbr osobistych[1], sygnalizowana wyżej instytucja zadośćuczynienia dla najbliższych członków rodziny jawi się jako wyjątkowo potrzebne narzędzie do zaspokajania przez najbliższych doznanej przez nich krzywdy, a tym samym system polskiego prawa - jak podkreślają wybitni znawcy przedmiotu - poszedł wreszcie śladem tych systemów prawa cywilnego, których zasadniczym celem jest człowiek i jego przeżycia psychiczne, a nie tylko majątek[2]. Na koniec warto też zaznaczyć, że instytucja ta znajduje zastosowanie do wypadków, które miały miejsce począwszy od 3 sierpnia 2008r. ale zwracam w tym miejscu uwagę na fundamentalną w skutkach uchwałę Sądu Najwyższego z dniu 22 października 2010r. (sygn. akt III CZP 76/10), w której sąd jednoznacznie stwierdził, iż ,,Najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008r." Tym samym osoby, które utraciły najbliższego przed 3 sierpnia 2008r również mogą domagać się zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, z tym że nie na podstawie nowej instytucji z art. 446 § 4 k.c. a na innej podstawie tj. art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. Omawiany kierunek zapatrywań potwierdził również Sąd Najwyższy w niedawnej uchwale (sygn. akt III CZP 32/11) gdzie jednoznacznie wskazał, iż ,,Sąd może przyznać najbliższemu członkowi rodziny zmarłego zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 w związku z art 24 § 1 k.c., także wtedy, gdy śmierć nastąpiła przed dniem 3 sierpnia 2008 r. wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia". (por. odpowiedzi na pytania poświęcone zadośćuczynieniu po śmierci najbliższego członka rodziny)

Odpowiedź na pytanie przygotował r.pr w BRU Aleksander Daszewski

[1] Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 23 września 2005 r., I ACa 554/2005, w którym sąd stwierdził, że szczególna więź rodziców z dzieckiem, przysługująca zarówno dziecku, jak i rodzicom w prawidłowo funkcjonującej rodzinie, zasługuje na status dobra osobistego, podlegającego ochronie przewidzianej w art. 24 § 1 k.c. Podobnie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CK 307/09 (nie publ.) uznał natomiast, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie dóbr osobistych członków rodziny zmarłego i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c.

[2] Komentując nową instytucję w polskim prawie stanowisko takie wyraził m.in. dr M. Orlicki - por. M. Jaworski, Można się już starać o zadośćuczynienie za przeżycia psychiczne, Gazeta Prawna, 4 sierpnia 2008 r.