Odnosząc się do zagadnienia zwrotu składki za niewykorzystany okres ochrony ubezpieczeniowej z umów ubezpieczeń dobrowolnych z uwzględnieniem umów bancassurance przekazujemy poniższe wyjaśnienia, które mają na celu w sposób przystępny wyjaśnić przedmiotową problematykę.

Ogólną zasadę dotyczącą sposobu ustalania składki należnej zakładowi ubezpieczeń w kontekście czasu udzielania przez niego ochrony ubezpieczeniowej, w poprzednim stanie prawnym, tj. przed dniem 10 sierpnia 2007 r. regulował art. 813 § 1 k.c. Przepis ten stanowił, iż składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, jednak jego brzmienie nie pozwalało na rozstrzygnięcie wszystkich występujących na tej płaszczyźnie problemów. Łączył się z tym przede wszystkim problem zwrotu składki w przypadku rozwiązania umowy ubezpieczenia dobrowolnego - najczęściej autocasco - szczególnie w kontekście wystąpienia szkody całkowitej. W ogólnych warunkach ubezpieczeń dobrowolnych ubezpieczyciele zazwyczaj zastrzegali, iż w przypadku szkody całkowitej, a więc wyczerpania się sumy ubezpieczenia, niezależnie od daty powstania tej szkody składka za okres pozostały do końca okresu na jaki umowa została zawarta nie przysługuje. Ogólne warunki najczęściej zawierały również zastrzeżenie, iż w przypadku opłacania składki w ratach, wypłacone odszkodowanie zostanie pomniejszone o raty dotychczas nieopłacone (zobacz też: Ewa Kiziewicz - Zwrot składki za niewykorzystany okres ubezpieczenia dobrowolnego - Monitor Ubezpieczeniowy nr 40 - grudzień 2009).

Jednakże w ocenie Rzecznika Ubezpieczonych poprzedni stan prawny wcale nie pozbawiał  ubezpieczających prawa do zwrotu części składki z tytułu niewykorzystanego okresu ochrony ubezpieczeniowej. Bowiem już w wyroku z dnia 25 maja 2007 r. (sygn. akt XVII AmC 83/06), Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów uznał za niedozwoloną klauzulę jednego z towarzystw ubezpieczeń, który w ubezpieczeniu autocasco stosował zapis, iż ,,W przypadku odstąpienia od umowy ubezpieczenia lub jej wypowiedzenia przez którąkolwiek ze stron, składka za niewykorzystany okres ubezpieczenia podlega zwrotowi tylko wtedy, jeżeli w okresie ubezpieczenia nie nastąpiła wypłata odszkodowania lub towarzystwo nie jest zobowiązane do wypłaty odszkodowania". Głównym motywem w uznaniu klauzuli za niedozwoloną była jej sprzeczność z art. 813 k.c. (w starym brzmieniu) i zasadą, iż składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela. Nie można więc uznać, iż przed wejściem w życie nowelizacji przepisu art. 813 k.c. zwrot składki za niewykorzystany okres ubezpieczenia w ogóle nie przysługiwał.

Z uwagi na powstałe problemy na gruncie ,,starego" prawa odnoszące się do aspektu prawnego zwrotu części składki z tytułu niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej z umowy ubezpieczenia dobrowolnego, ustawodawca postanowił uregulować tę materię w sposób zapewniający wyeliminowane wątpliwości prawnych, wprowadzając stosowne zmiany w przepisach kodeksu cywilnego. W dniu 10 sierpnia 2007 r. weszła w życie obszerna nowelizacja kodeksu cywilnego, w ramach której zmianie uległ między innymi art. 813 k.c. Przepis ten, w pierwotnej wersji stanowi, iż składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela, został uzupełniony o zapis, zgodnie z którym w przypadku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia przed upływem okresu na jaki została zawarta umowa, ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za niewykorzystany okres ochrony. Pomimo, iż zamysłem ustawodawcy było ostateczne rozstrzygnięcie kwestii zwrotu składki, nadal istnieją pewne wątpliwości co do praktycznego stosowania tego przepisu.

Zagadnienie zwrotu składki jest więc obecnie przedmiotem sporu przedstawicieli doktryny prawa ubezpieczeniowego. Na tle toczonych dyskusji można zdiagnozować trzy główne poglądy dotyczące omawianej problematyki.

Pierwszy pogląd zawiera się w stwierdzeniu, iż składka ubezpieczeniowa (jej wysokość) jest wprost proporcjonalna do czasu udzielonej ochrony ubezpieczeniowej. Zatem w przypadku wcześniejszego rozwiązania umowy ubezpieczenia, za czas niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej przysługiwać będzie ubezpieczającemu zwrot składki liczony w proporcji do niewykorzystanego okresu ochrony ubezpieczeniowej. Jednakże przyjmuje się jednocześnie, że zwrot składki nie przysługuje w sytuacji konsumpcji ochrony ubezpieczeniowej. Konsumpcja ochrony ubezpieczeniowej następuje wówczas, gdy wskutek wypłaty świadczenia (świadczeń) pieniężnego przez ubezpieczyciela wyczerpana została określona w umowie ubezpieczenia suma ubezpieczenia. Po wyczerpaniu sumy ubezpieczenia nie może być świadczona ochrona ubezpieczeniowa, bowiem cały jej zakres wykorzystany został przez ubezpieczonego wcześniej. Nie można więc mówić o ,,niewykorzystanej ochronie ubezpieczeniowej"[1]. Zgodnie z powyżej prezentowaną teorią za sprzeczne z art. 813 §1 k.c. przyjmuje się postanowienie umowne, w myśl którego odmowa zwrotu składki może nastąpić wówczas, gdy ubezpieczyciel w okresie ubezpieczenia wypłacił świadczenie lub choćby jest zobowiązany do jego wypłaty oraz niedopuszczalne jest stosowanie opłat manipulacyjnych na wypadek konieczności zwrotu składki ubezpieczającemu[2].

Odmienne stanowisko, oprócz czynnika czasu niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej, dodatkowo nakazuje uwzględniać czynnik w postaci niewykorzystanej jeszcze sumy ubezpieczenia[3]. Powyższy pogląd wskazuje na niejednoznaczność art. 813 §1 k.c. oraz zaprzecza ,,zupełnemu" charakterowi normy, czyniąc koniecznym zastosowanie wykładni systemowej oraz funkcjonalnej (celowościowej). Według autorów tej koncepcji wynik powyższego rozumowania prowadzi do wniosku, iż zwrot składki zależny jest od dwóch czynników: czasu niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej oraz niewykorzystanej jeszcze sumy ubezpieczenia.

Kolejny pogląd, prezentowany również przez Rzecznika Ubezpieczonych wskazuje, że  jedyną przesłanką rozliczenia składki ubezpieczeniowej jest czas trwania ochrony ubezpieczeniowej[4]. Tym samym nie można uzależniać wysokości zwracanej składki od żadnych innych czynników, w tym od zakresu, w jakim ubezpieczyciel wykonał zobowiązanie. Rozumowanie to prezentuje także Prezes UOKiK, który wydał decyzję w sprawie stosowania sprzecznych z tym przepisem postanowień umownych przez PZU S.A.[5] Tym samym przyznać należy, że art. 813 §1 k.c. w swym literalnym brzmieniu jest normą zupełną, której treść (hipoteza, dyspozycja) wyczerpuje wszelkie możliwe do zaistnienia przypadki związane z kwestią zwrotu składki. Podkreślenia wymaga fakt, iż przepis art. 813 §1 k.c. nie przewiduje zależności składki podlegającej ochronie od ,,konsumpcji" ochrony ubezpieczeniowej lub też sumy ubezpieczenia. Dlatego też w ocenie Rzecznika Ubezpieczonych praktyka niektórych zakładów ubezpieczeń polegająca na odmawianiu zwrotu części składki za niewykorzystany okres ochrony ubezpieczeniowej z umów ubezpieczeń mienia, w przypadku szkody całkowitej, jest niewłaściwa.

Zwrot składki w umowach bancassurance

W przypadku spłaty kredytu we wcześniejszym terminie ochrona na rzecz konkretnego konsumenta związana z ubezpieczeniem kredytu może wygasnąć, a więc okres w którym ubezpieczyciel ponosił odpowiedzialność jest nieproporcjonalnie krótszy, niż okres, za który wyliczono i zapłacono składkę. Wówczas kredytobiorca ma prawo ubiegania się o zwrot części składki ubezpieczeniowej za niewykorzystany okres, jeżeli składka ta została pobrana jednorazowo za cały okres umowy kredytu przy podpisywaniu umowy. Jeżeli składka ubezpieczeniowa była rozliczana w systemie miesięcznym i dokonano wcześniejszej spłaty kredytu, bank również powinien dokonać odpowiedniego rozliczenia. Trzeba jednak pamiętać, iż roszczenie o zwrot składki przedawnia się z upływem 3 lat. Zdarzają się jednak praktyki, polegające na umieszczaniu w ubezpieczeniach osobowych zapisów o świadczeniu ochrony ubezpieczeniowej przez cały okres wskazany w umowie kredytu nawet pomimo wcześniejszej jego spłaty. Takie zapisy powodują z kolei znaczne koszty po stronie konsumentów, którzy w wielu przypadkach nie potrzebują (nie życzą sobie) takiej ochrony po spłacie kredytu i nie stać ich na ponoszenie dodatkowych kosztów z nią związanych (zobacz też: Małgorzata Więcko - Zwrot składki ubezpieczeniowej w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu - Monitor Ubezpieczeniowy nr 38 - czerwiec 2009). Należy podkreślić, iż większość ubezpieczycieli działających na polskim rynku bancassurance respektuje obecnie prawo konsumenta do otrzymania zwrotu składki ubezpieczeniowej w sytuacji skrócenia okresu ochronnego za sprawą Rekomendacji dobrych praktyk na polskim rynku bancassurance w zakresie ubezpieczeń ochronnych powiązanych z produktami bankowymi. Rekomendacja ta była wynikiem prac Związku Banków Polskich i Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz konsultacji z Urzędem Komisji Nadzoru Finansowego i Rzecznikiem Ubezpieczonych i została przyjęta w dniu 3 kwietnia 2009 r. W Rekomendacji znalazł się m.in. zapis jednoznacznie mówiący o prawie klienta do otrzymania zwrotu składki w przypadku zakończenia ochrony przed upływem okresu ubezpieczenia (zobacz: Rekomendacja).

Zapraszamy również do zapoznania się z bazą orzecznictwa - BAZA ORZECZNICTWA Ponadto w kontaktach z zakładami ubezpieczeń sugerujemy korzystanie z bazy wzorów pism - BAZA WZORÓW - które pomogą sprawniej rozwiązywać powstałe spory.

Dodatkowo jeśli chcecie Państwo rozszerzyć swoją wiedzę i uzyskać szerszy zakres informacji na omawiany powyżej temat zapraszamy również do zapoznania się z odpowiedziami na najczęstsze pytania w odniesieniu do problematyki zwrotu składki za niewykorzystany czas ubezpieczenia, a także zagadnień związanych z ubezpieczeniami kredytów.

Więcej informacji - pytania nt. ubezpieczeń kredytów

W przypadku, gdyby Państwa problemy wymagały szerszego wyjaśnienia zapraszamy do skorzystania z porad ekspertów udzielanych podczas dyżurów telefonicznych. Dyżury te odbywają się od poniedziałku do piątku pod numerem telefonu: 22 333-73-28 w godzinach 8.00 - 16.00 oraz 17.00 - 19.00.

Opracowanie przygotował Cezary Orłowski, główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych

[1] M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, Wolters Kluwer - Oficyna 2008, s. 68-69.

[2] Tamże, s. 69.

[3] E. Kowalewski, M. Ziemniak, W sprawie wykładni art. 813 §1 kodeksu cywilnego, Prawo Asekuracyjne 2010, nr 1(62), s. 15 i nast.

[4] A. Dąbrowska, E. Kiziewicz, Jedyną przesłanką czas trwania ochrony, Dziennik Ubezpieczeniowy, 03/2010.

[5] Decyzja Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 30 grudnia 2009 r. (nr RWR 41/2009).