Odnosząc się do zagadnienia przedawnienia roszczeń przysługujących do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego przekazujemy poniższe wyjaśnienia, które mają na celu w sposób przystępny wyjaśnić przedmiotową problematykę.

Co do zasady, każde roszczenie majątkowe ulega przedawnieniu, a więc ograniczeniu w czasie możliwości skutecznego dochodzenia od dłużnika spełnienia świadczenia. Dotyczy to także świadczeń wypłacanych przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych przewiduje bowiem przypadki, gdy odszkodowanie wypłaca Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny - warunkiem jest jednak, by szkoda powstała na terytorium Polski. Stosownie do art. 98 ustawy, w odniesieniu do szkód komunikacyjnych, za które odpowiedzialny jest kierujący lub posiadacz pojazdu  ma to miejsce, gdy:

1)  poszkodowany dozna szkody na osobie, a nie ustalono tożsamości posiadacza pojazdu lub kierującego tym pojazdem.

2) poszkodowany dozna szkody na mieniu - w tym przypadku Fundusz również wypłaci odszkodowanie jednak jedynie w przypadku szkody, w której równocześnie u któregokolwiek uczestnika zdarzenia nastąpiła śmierć, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, trwający dłużej niż 14 dni. W dniu 11 lutego 2012 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, w myśl której naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia powinny zostać stwierdzone orzeczeniem lekarza, posiadającego specjalizację w dziedzinie medycyny odpowiadającej rodzajowi i zakresowi powyższych naruszeń czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia.

3)  poszkodowany dozna szkody na osobie, w mieniu, w mieniu i na osobie, gdy:

-  posiadacz zidentyfikowanego pojazdu mechanicznego nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych;

-  posiadacz zidentyfikowanego pojazdu mechanicznego, zarejestrowanego za granicą na terytorium państwa, którego biuro narodowe jest sygnatariuszem Porozumienia Wielostronnego, nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, a pojazd mechaniczny był pozbawiony znaków rejestracyjnych, bądź znaki te nie były, w momencie zdarzenia, przydzielone temu pojazdowi przez właściwe władze;

-  posiadacz zidentyfikowanego pojazdu mechanicznego nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych w przypadku wyrządzenia szkody w związku z ruchem pojazdu, jeżeli zgodnie z art. 2 pkt 7a lit. c ustawy o działalności ubezpieczeniowej państwem członkowskim umiejscowienia ryzyka jest Rzeczpospolita Polska;

-  rolnik, osoba pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym lub osoba pracująca w jego gospodarstwie rolnym wyrządzili szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia, a rolnik nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC rolników.

W dniu 11 lutego 2012 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, którą uregulowana została kwestia przedawnienia roszczeń kierowanych do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego - we wcześniejszym bowiem stanie prawnym brak było takich regulacji, co stało się przyczyną istnienia rozbieżnych opinii co do długości terminu przedawnienia roszczeń kierowanych do Funduszu. Dotychczasowe, oparte na stanie prawnym obowiązującym przed wejściem w życie wspomnianej nowelizacji ustawy stanowisko Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego w sprawie przedawnienia roszczeń można streścić w sposób następujący. Do odpowiedzialności Funduszu ma w szczególności zastosowanie art. 442¹ § 1 k.c., zgodnie z którym roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Żaden bowiem przepis szczególny nie ustanawia w tym zakresie innego terminu przedawnienia. W art. 442¹ § 1 k.c. mowa jest o osobie obowiązanej do naprawienia szkody, a nie o sprawcy szkody. Zgodnie z deklaracją Funduszu, jest on traktowany w orzecznictwie sądowym jako osoba obowiązana do naprawienia szkody w rozumieniu tego przepisu, zaś jako początek biegu terminu przedawnienia przyjmowana jest data, w której uprawniony dowiedział się o prawomocnym zakończeniu postępowania karnego wobec niewykrycia sprawcy. Jeśli w sprawie nie było prowadzone postępowanie karne, za początek biegu terminu przedawnienia Fundusz przyjmuje datę zdarzenia wywołującego szkodę, spowodowanego przez nieustalonego kierowcę.

Jak podkreśla Fundusz, w przypadku szkody z ruchu pojazdu mechanicznego spowodowanej przez niezidentyfikowanego sprawcę, osobą obowiązaną do jej naprawienia jest z mocy prawa UFG, co w konsekwencji skutkuje domniemaniem prawnym, iż uprawnieni o tym wiedzieli lub przy dołożeniu zwykłej staranności mogli się dowiedzieć. W sytuacji, gdy istnieją ogólnie dostępne przepisy ustaw, ogłaszane w Dziennikach Ustaw, roszczący nie mogą udowodnić, iż od momentu uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu dochodzenia z powodu niewykrycia sprawcy, nie wiedzieli o osobie obowiązanej do naprawienia szkody (tzn. o UFG).

Fundusz przyznaje, że dla zastosowania dłuższego terminu przedawnienia roszczeń wynikających z przestępstwa nie jest konieczny skazujący wyrok karny. Jednakże dla oceny czy takie przestępstwo zostało popełnione, niezbędne jest zastosowanie reguł prawa karnego, a więc stwierdzenie czy zostały wypełnione przedmiotowe i podmiotowe znamiona przestępstwa. Występowanie podmiotowych znamion przestępstwa można zaś ustalić jedynie wówczas, gdy czyn daje się przypisać konkretnej osobie. Nie jest tym samym możliwe, jako sprzeczne z podstawowymi zasadami prawa karnego, przyjęcie że przestępstwo zostało dokonane przez nieokreśloną osobę. Fundusz stoi więc na stanowisku, że przyjęcie dwudziestoletniego terminu przedawnienia na podstawie art. 442¹ § 2 k.c., bądź też dziesięcioletniego na podstawie wcześniej obowiązującego art. 442 § 2 k.c., wymaga ustalenia, że przestępstwo zostało popełnione przez konkretną osobę lub osoby. Zdaniem Funduszu przepis ten, jako wyjątek od reguły, powinien być traktowany zawężająco i stosowany jedynie w tych przypadkach, kiedy byt przestępstwa jest ustalony z uwzględnieniem warunków odpowiedzialności karnej. Nieustalenie zaś sprawcy stanowi okoliczność, wobec której nie jest możliwe rozstrzygnięcie, że doszło do popełnienia przestępstwa, nawet jeżeli inne okoliczności zdarzenia uzasadniałyby takie przypuszczenie.

Praktyczną konsekwencją stanowiska przyjętego przez UFG jest ograniczenie możliwości dochodzenia roszczeń związanych ze szkodą wyrządzoną przez nieznanego sprawcę do terminu trzech lat od momentu prawomocnego umorzenia postępowania karnego w sprawie czynu wyrządzającego szkodę. Dzieje się tak mimo, iż osoba poszkodowana na skutek przestępstwa przez sprawcę, który został ustalony (bez względu na to czy dopełnił on obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia OC), może skutecznie dochodzić swoich roszczeń od sprawcy i jego ubezpieczyciela, względnie od UFG, w terminie lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa (przy poprzednio zaś obowiązujących przepisach - w terminie lat dziesięciu). Opisana praktyka nie bierze również pod uwagę tego, że stan świadomości prawnej polskiego społeczeństwa jest dalece niesatysfakcjonujący, co przekłada się częstokroć na brak wiedzy osób poszkodowanych lub uprawnionych o istnieniu UFG, jak również o przysługujących im uprawnieniach wynikających z art. 98 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. nr 124, poz. 1152 z późn. zm.).

Mimo apelu Rzecznika Ubezpieczonych, Prezes UFG nie zmienił swojego stanowiska w omawianej sprawie. Zdaniem bowiem Rzecznika, dyskusyjna jest interpretacja przepisów cywilnego prawa materialnego i procesowego, wedle której ustalenie, że szkoda wynikła ze zbrodni lub występku i w związku z tym do roszczenia o jej naprawienie ma zastosowanie art. 442¹ § 2 k.c., konieczne jest ustalenie osoby sprawcy i przypisanie jej winy, a nie tylko ustalenie bezprawności czynu, którego się dopuściła. W przypadku, gdy sprawca nie został zidentyfikowany a okoliczności uzasadniają odpowiedzialność cywilną posiadacza lub kierowcy pojazdu mechanicznego, dla ustalenia na gruncie procesu cywilnego (dotyczącego roszczeń względem UFG) faktu przestępstwa z art. 173, 177 oraz 178 k.k. (w zakresie zbiegnięcia z miejsca zdarzenia) wystarczające powinno być jego uprawdopodobnienie w trybie art. 231 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c., nie jest zaś przy tym konieczne imienne wskazanie sprawcy.

Jak już wspomniano, z uwagi na konieczność pełnego uregulowania kwestii przedawnienia roszczeń kierowanych do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, w dniu 11 lutego 2012 r. weszły w życie przepisy nowelizujące ustawę o ubezpieczeniach obowiązkowych. Wspomnianą nowelizacją ustawodawca wprowadził regulację, precyzyjnie określającą terminy w jakich można dochodzić roszczeń od Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego. Kwestia ta została uregulowana w art. 109a ustawy, zgodnie z którym roszczenia poszkodowanego do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego  przedawniają się z upływem terminu przewidzianego dla tych roszczeń w przepisach kodeksu cywilnego o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym. Powyższe regulacje zawarte są w art. 442¹ k.c. Zgodnie zaś z tymi przepisami, roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku (są to czyny noszące znamiona przestępstwa), roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. W razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności.

Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, w omawianym art. 109a wskazuje w ust. 2, iż bieg przedawnienia roszczenia do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego przerywa się przez zgłoszenie do Funduszowi tego roszczenia, przy czym bieg przedawnienia rozpoczyna się na nowo (liczy się je na nowo) od dnia, w którym zgłaszający roszczenie otrzymał na piśmie oświadczenie Funduszu o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia. Jednakże istnieją jeszcze inne przesłanki przerwania biegu terminu przedawnienia - są one zawarte w art. 123 § 1 k.c. Przepis ten stanowi, iż przerwanie biegu terminu przedawnienia następuje także w wyniku dokonania czynności określonych w tym przepisie, tj.:

-   przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;

-   przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje;

-   przez wszczęcie mediacji.

Dodatkowo, jeżeli chcecie Państwo rozszerzyć swoją wiedzę i uzyskać szerszy zakres informacji na omawiany wyżej temat zapraszamy do zapoznania się z następującymi opracowania i treściami:

- Jak realizuje swoje zadania Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny - czy wykonuje je samodzielnie czy za pomocą zewnętrznych podmiotów?

- W jakich sytuacjach Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny nie wypłaci odszkodowania?

W razie ewentualnych problemów pojawiających się w toku likwidacji szkody zapraszamy również do skorzystania z porad ekspertów udzielanych podczas dyżurów telefonicznych. Dyżury te odbywają się od poniedziałku do piątku pod numerem telefonu: 22 333-73-28 w godzinach 8.00 - 16.00 oraz 17.00 - 19.00.

Opracowanie przygotowali Ewa Kiziewicz, główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych oraz Tomasz Młynarski, główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych