"Czyste Powietrze" po remoncie. Znamy liczby

Jak poinformowała prezes Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) Dorota Zawadzka-Stępniak, nowe zasady stawiają na jakość i bezpieczeństwo, zwłaszcza dla osób dotkniętych ubóstwem energetycznym (sytuacja, w której gospodarstwo domowe z powodów finansowych nie jest w stanie zapewnić sobie wystarczającego poziomu energii do zasilania urządzeń - przyp. red.). Zarząd funduszu zapewnia, że po ostatnich zmianach system został uszczelniony, a nowe zasady mają zapewnić osiągnięcie celu zwiększenia efektywności energetycznej budynków i zmniejszenia ubóstwa energetycznego.

31 marca uruchomiono nową odsłonę programu. Dane obejmujące okres do 10 lipca pokazują, że na nowych zasadach wpłynęło 30 tys. wniosków, z czego 14 252 jest kompletnych i gotowych do zatwierdzenia na sumę 803 mln zł. Natomiast charakter roboczy ma 15 tys. 600. Na ogół czekają one na audyt energetyczny, który jest warunkiem przystąpienia do programu. Jak wynika z wypowiedzi zarządu NFOŚiGW, w zależności od regionu czas oczekiwania na audyt waha się od dwóch tygodni do dwóch miesięcy. Dotychczas w nowej edycji programu podpisano 2,2 tys. umów z beneficjentami na łączną kwotę 100 mln zł.

Rozpatrzeniem wniosków zajmują się operatorzy programu. Docelowymi mają być gminy, ale na razie z 2500 gmin, które mogą zostać operatorami, do pełnienia tej funkcji zgłosiło się 1380. Z 1214 z nich zostały podpisane umowy. W pozostałych przypadkach rolę operatora pełnią Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska.

Jednocześnie NFOŚiGW wydłużył nabór na operatorów do końca roku. Pracuje także nad rozwiązaniem operatorów hybrydowych. Jak słyszymy, w ciągu kwartału będą nimi mogły zostać banki, a NFOŚiGW zastanawia się, kto mógłby zostać włączony w tę rolę - wcześniej była mowa o fundacjach czy organizacjach, które zajmują się tego typu działalnością.

Największą turbulencją w programie było wstrzymanie przyjmowania wniosków na starych zasadach i uruchomienie przyjmowania na nowych, co ostatecznie nastąpiło 31 marca. Jak podkreślają władze NFOŚiGW, reforma programu była konieczna, aby finansowanie inwestycji było trwałe, a nie tylko generowało statystyki nieodzwierciedlające rzeczywistych efektów. Głównym problemem odziedziczonym po poprzedniej edycji programu był sposób formułowania wniosków i zawyżanie rachunków.

Fundusz przygotował zbiór wytycznych mających na celu usprawnienie procesu rozliczeń z poprzedniej edycji programu. Nadawany jest najwyższy priorytet dla prawidłowo złożonych wniosków, z wypłatą do września 2025 roku. Wypłata ma następować w ciągu trzech dni od zatwierdzenia wniosku. W przypadku wątpliwości co do stawek wypłacana jest kwota bezsporna na podstawie tabeli przygotowanej przez fundusz, a reszta jest do uzgodnienia. Jak podkreślono, fundusz musi przyglądać się każdej złotówce. - Nie będziemy wypłacać za drzwi 40 tys. zł - powtarza deklaracje wiceprezes NFOŚiGW Robert Gajda.

W kontekście poprzedniej edycji programu widać dwa rodzaje nieprawidłowości. Te najbardziej znane dotyczą przypadków, gdy beneficjenci byli namawiani do złożenia wniosku przez nieuczciwych wykonawców, którzy z kolei stawali się pełnomocnikami beneficjentów i nie realizowali inwestycji lub robili to tylko częściowo, zawyżając często rachunki.

- Apelujemy do beneficjentów, żeby zgłaszali nieprawidłowości na policję lub do prokuratury. Do tej pory 169 przypadków z Krajowego Planu Odbudowy i 100 przypadków z programu Feniks jako oszukani. To liczba zebrana do tej pory, mamy mnóstwo listów od beneficjentów, którzy jeszcze nie podjęli działań - mówiła prezes Dorota Zawadzka-Stępniak.

Jednocześnie do części beneficjentów kierowane są wnioski o zwrot środków. Jak podkreśla wiceprezes Gajda, decyzje o zwrocie środków zapadają tam, gdzie była bezsporna wina po stronie beneficjenta - gdy miał być remontowany dom, a był lokal usługowy, lub nie usunięto starego źródła ciepła. Dotychczas wydano decyzje, na podstawie których 919 osób musi zwrócić łącznie 35 mln zł, przy czym 400 osób już to uczyniło. Część przypadków to rezygnacja z inwestycji z różnych powodów.

Fundusz prowadzi także kampanię informacyjną, której celem jest poprawa jakości powietrza przy jednoczesnym unikaniu wprowadzania najuboższych grup w problematyczne sytuacje oznaczające zwrot środków. Szczególnie dotyczy to sytuacji, gdy inwestycja nie została przeprowadzona w całości lub zgodnie z założeniami. Jak podkreśla zarząd NFOŚiGW, nowa odsłona programu "Czyste Powietrze" ma zapewnić lepszą kontrolę nad wydawanymi środkami przy jednoczesnym zachowaniu dostępności programu dla wszystkich potrzebujących. Dzięki wprowadzonym zmianom program ma być bardziej efektywny i bezpieczny dla beneficjentów.

Eksperci przyglądający się temu, jak funkcjonuje "Czyste powietrze", są zgodni, że program wymaga już nie tylko reform, ale też odbudowy zaufania. - Nie tylko nieuczciwi sprzedawcy, ale w ostatnim czasie NFOŚiGW dołożył cegiełkę do tego kryzysu zaufania - uważa ekspert z Fundacji Instrat Michał Hetmański.

Mamy pierwsze oznaki tego, że wszczęte kontrole z zastosowaniem odpowiedzialności zbiorowej NFOŚiGW względem ludzi za winy wykonawców nie były dobrym pomysłem. Oszukanych właścicieli domów nie można karać za to, że nie stosowali wymogów, których formalnie nie było w momencie zapisywania się do programu - wskazuje Hetmański.

Podobnie wypowiada się Andrzej Guła z Alarmu Smogowego. Jego zdaniem nie można robić tego, co robi w tej chwili NFOŚiGW i wojewódzkie fundusze, czyli karać beneficjentów, którzy zostali oszukani przez nieuczciwe firmy. - Oni w tej chwili są nieraz w dramatycznych sytuacjach, bo padli ofiarą nieuczciwej firmy, firma zniknęła, a beneficjent musi w tej chwili zwracać 30, 40 czy nawet 60 tys. zł funduszowi - podkreśla.

Ale jak deklaruje zarząd NFOŚiGW, by pomóc takim osobom działa międzyresortowa grupa robocza na rzecz poszkodowanych beneficjentów, w której uczestniczą przedstawiciele Ministerstwa Klimatu i Środowiska, ministerstwa funduszy, Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Krajowej. Pracuje ona nad rozwiązaniami pozwalającymi na zawieszenie żądania zwrotu środków w przypadku rozpoczęcia postępowania w sprawie szkody dla beneficjentów w przypadkach nadużyć wykonawców. Choć nie wiadomo, kiedy zostanie wypracowane docelowe rozwiązanie.

Eksperci zwracają uwagę na spadek liczby wniosków. Jak podkreśla Andrzej Guła, jeżeli porównamy sobie rok do roku liczbę złożonych wniosków w programie "Czyste Powietrze" - w drugim kwartale zeszłego roku i w drugim kwartale tego roku - to mamy siedmiokrotny spadek liczby wniosków. W okresie od 31 marca do 30 czerwca 2025 r., czyli przez trzy miesiące od ponownego uruchomienia programu, złożono zaledwie 11 160 wniosków. Dla przykładu w analogicznym okresie 2024 roku liczba ta wyniosła 78 326, a w analogicznym okresie 2023 roku - 54 109.

Jeżeli będziemy szorować po dnie, tak jak teraz szorujemy, to wymiana kopciuchów zajmie nam około 40 lat. Program jako cel podaje trzy miliony zlikwidowanych kopciuchów w Polsce. Na ten moment my szacujemy, że zostało około 2,5 miliona takich niewymienionych urządzeń w całej Polsce - podkreśla Guła.

- Zmniejszona liczba wniosków wynika po pierwsze z tego, że wszyscy się uczą programu. Gminy nie radzą sobie z tym dobrze, opracowują 2-3 wnioski na dobę. Zależało nam, by wnioski były dobrze przygotowane. Dziś każdy wniosek, jaki wpływa, jest bardzo dobry - odpowiada Robert Gajda.

Wzrost o 15 proc. liczby składanych na początku lipca napawa optymizmem. - Zwiększa się także liczba audytorów - co także było wąskim gardłem - podkreśla Robert Gajda. Zwraca także uwagę, że trudno porównywać nową edycję do poprzednich, które były rozszczelnione.

Od początku działania programu złożono 900 tys. wniosków i podpisano 711 tys. umów inwestycyjnych. Z czego 453 tys. to kompleksowe na termomodernizację i wymianę źródeł ciepła, a około 200 tys. to sama termomodernizacja.

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zapewnił płynność finansową programu. Obecnie kasa dysponuje środkami w wysokości 30 mld zł z Feniksa, KPO i Funduszu Modernizacyjnego, do tego w przyszłości ma dojść 13 mld zł ze Społecznego Funduszu Klimatycznego. Na kontach leży obecnie 2 mld zł, co gwarantuje stabilność finansowania.

Grzegorz Osiecki i Tomasz Żółciak, dziennikarze money.pl