Nadchodzi rewolucja w inspekcji pracy. ZUS nauczy typować firmy do kontroli

W rządzie nadal trwają prace nad ustawą o wzmocnieniu Państwowej Inspekcji Pracy. Jest ona realizacją kamienia milowego w KPO i zakłada wzmocnienie Państwowej Inspekcji Pracy w walce z zatrudnianiem na umowy cywilnoprawne czy B2B zamiast na umowę o pracę w sytuacjach, gdy powinna być zastosowana właśnie ta ostatnia forma zatrudnienia.

Sprawa budzi kontrowersje w rządzie, ale także wśród przedsiębiorców. Już w tej chwili, po rozstrzygnięciach na Komitecie Stałym Rady Ministrów, stała się ona przedmiotem dużych korekt. M.in. przyjęto rozwiązanie, że przepisy nie mogą działać wstecz i uzgodniono, że pojęcie natychmiastowego rygoru wykonalności znika z projektu. To znaczy inspektor będzie mógł się nim posłużyć, ale na zasadach ogólnych Kodeksu Postępowania Administracyjnego, co w każdym przypadku wymagałoby dokładnego uzasadnienia decyzji z przywołaniem przesłanek kodeksowych.

Choć prace nad ustawą jeszcze trwają, to już teraz do jej wdrożenia szykują się równolegle Państwowa Inspekcja Pracy, ZUS i Krajowa Administracja Skarbowa. Fundamentalna zmiana ma polegać na zwiększeniu roli analityki w wyszukiwaniu ewentualnych nieprawidłowości.

Z punktu widzenia skuteczności PIP ważne będą dwie kwestie. Z jednej strony wzmocnienie roli inspektora, co ma dać ustawa, a co jest obecnie przedmiotem największych dyskusji. Ale z drugiej strony nie mniej ważne będzie to, dokąd i na podstawie jakich informacji inspektor ma się udać na kontrolę.

W tej chwili wygląda na to, że plan wdrożenia tej ostatniej kwestii będzie wprowadzany na dwa tempa. Z jednej strony to przygotowanie inspektorów PIP i samej inspekcji, z drugiej – wdrożenie całego systemu informatycznego, począwszy od wymiany danych między PIP, ZUS a KAS, po analityczny model, który ma pomóc typować firmy do kontroli.

Jeśli chodzi o pierwszą kwestię, to z PIP słyszymy zapewnienia, że powstał już zespół analityczny i inspektorzy się szkolą, tak by bez względu na losy ustawy mogli działać skuteczniej. Dlatego wypracowywana jest metodyka kontroli, której ostateczny kształt zależy jednak od finalnej wersji ustawy.

Natomiast tempo wdrożenia docelowej wersji systemu zależy od tego, kiedy ustawa wejdzie w życie, ponieważ dopiero to uruchamia formalną ścieżkę działań.

Ustawa ma bowiem otworzyć możliwości do szerokiej współpracy między instytucjami. Z jednej strony umożliwi przekazywanie danych o firmach i pracownikach między ZUS i PIP - w obie strony. Ale żeby to było możliwe, system stworzony przez PIP musi przejść audyt, który da pewność, że przekazywanie wrażliwych danych między PIP a ZUS będzie bezpieczne. To może potrwać od miesiąca do trzech.

Po drugie, projekt ustawy przewiduje, że Główny Inspektor Pracy, prezes ZUS i Szef Krajowej Administracji Skarbowej powołają zespół zadaniowy do spraw oceny ryzyka w celu zwiększenia skuteczności kontroli Państwowej Inspekcji Pracy.

Zespół złożony z przedstawicieli ZUS, Krajowej Administracji Skarbowej i Państwowej Inspekcji Pracy ma stworzyć mapę drogową dla PIP. Wskazać, jak efektywnie przetwarzać otrzymane dane i z nich korzystać, aby zwiększyć skuteczność kontroli przy zachowaniu bezpieczeństwa danych osobowych – mówi money.pl wiceprezes ZUS Paweł Jaroszek.

Analiza danych to teren, po którym dziś ZUS porusza się bardzo dobrze, a którego brak jest jedną ze słabości PIP. - Stosowanie modeli analizy ryzyka na dużych zbiorach danych pozwala z dużą dokładnością wytypować podmioty, w których istnieje ryzyko naruszenia przepisów prawa pracy. ZUS wykazuje efektywność przekraczającą 90 procent w identyfikacji nieprawidłowości – podkreśla wiceprezes Jaroszek.

Innymi słowy, na 10 wskazań ze strony systemu analitycznego ZUS, kontrolerzy znajdują nieprawidłowości w 9 przypadkach. Podobny model miałby zostać wypracowany dla PIP. Zapewne będzie brał pod uwagę takie dane, jak duża liczba niestandardowych umów w firmie - zarówno nominalnie, jak i procentowo. Mogą być także prześwietlane firmy zależne od głównego podmiotu i pracujące na ich rzecz.

Finalny model powstanie dopiero po tym, jak zostanie powołany zespół ekspertów z ZUS, KAS i PIP. Obecny projekt ustawy przewiduje, że miałby on powstać do 27 marca, ale to mało realne. Tym bardziej że projekt przewiduje wejście ustawy w życie do Nowego Roku, a nie ma szans na dotrzymanie tego terminu, skoro nie wiadomo nawet, kiedy projekt opuści rząd i trafi do Sejmu.

Osobną kwestią jest to, że - jak pokazują doświadczenia ZUS - taki model analityczny na początku będzie wymagał kalibracji, to znaczy informacji zwrotnych od kontrolerów PIP, czy założone kryteria rzeczywiście pozwalają z bardzo dużym prawdopodobieństwem wskazywać podmioty z nieprawidłowymi formami zatrudnienia. To ma pozwolić na korekty w "silniku" modelu. Ale konieczność doszlifowania systemu sprawia, że jest możliwe, iż docelowa wersja modelu kontroli zacznie działać dopiero w 2027 r.

Zrobimy wszystko, żeby wdrożyć docelowy model systemu w 2026 roku, ale nie ma pewności, czy się to uda. Jest dużo zmiennych wynikających np. z tego, kiedy i w jakim kształcie ustawa wejdzie w życie. Ze strony moich zespołów są zapewnienia, że są w stanie zrobić to bardzo szybko – podkreśla w rozmowie z money.pl Główny Inspektor Pracy Marcin Stanecki.

Do tego Państwowej Inspekcji Pracy dojdzie kilka nowych zadań, co może spowodować, że wejście w życie ustawy i kontrole na jej podstawie nie będą, przynajmniej w pierwszym okresie, tak intensywne, jak obawiają się przedsiębiorcy. Wstępne zapowiedzi szefa PIP mówiły o 200 tego typu kontrolach w ciągu roku, ale wygląda na to, że z powodu opóźnienia w wejściu ustawy w życie, ale także innych zadań nałożonych na PIP, ten plan nie zostanie zrealizowany.

W przypadku kontroli będziemy brali pod uwagę nie branże, ale te miejsca, gdzie jest największe prawdopodobieństwo wystąpienia nieprawidłowości. Zapewne w przyszłym roku nie uda się skontrolować pod tym kątem, jak zakładaliśmy, 200 podmiotów. Pewnie będzie to mniejsza liczba. Wynika to z obciążenia PIP także innymi zadaniami, np. ma zostać wdrożona dyrektywa o luce płacowej, a ocena skutków regulacji do tej ustawy nie przewiduje dla PIP dodatkowych środków na przeprowadzenie szkoleń dla pracodawców i związkowców, do czego inspekcja jest zobowiązana – tłumaczy nam Marcin Stanecki.

Grzegorz Osiecki, dziennikarz money.pl