Olej kokosowy – czy faktycznie jest zdrowy i jak jego produkcja wpływa na ekosystem?

Olej kokosowy jest obecny w prawie każdej kuchni. Nadaje się do smażenia, można go również używać do sałatek, makaronów czy do pieczenia ciast. Pozyskiwany jest z jądra dojrzałych orzechów zebranych z palmy kokosowej. Dostanie się do niej nie należy jednak do najprostszych – każdy orzech posiada grube łuski, które należy usunąć w procesie ręcznym. Gotowy produkt powstaje przez tłoczenie kopry – suszonego miąższu orzechów kokosowych.

Przetwarzanie oleju składa się z trzech etapów: obróbki wstępnej, obróbki ekstrakcyjnej i obróbki poekstrakcyjnej. Najcenniejszy olej, bo najzdrowszy, uzyskuje się poprzez tłoczenie na zimno. Niestety to ten tańszy – olej rafinowany najczęściej ląduje w naszych koszykach. Jest bardziej uniwersalny w kuchni, jednak to olej kokosowy nierafinowany, pozyskiwany w wyniki naturalnych procesów i zachowujący aromat kokosa ma więcej właściwości oraz substancji odżywczych korzystnie wpływających m.in. na skórę.

Olej kokosowy jest jadalny i od tysięcy lat spożywany w krajach tropikalnych, szczególnie na Filipinach i w Indonezji, które są głównymi jej eksporterami. Niestety produkcja oleju niesie ze sobą także negatywne skutki. 

Czy olej kokosowy jest zdrowy? Reklamowany jest nierzadko jako dobry tłuszcz o korzystnym działaniu dla naszego zdrowia. Twierdzenia, jakoby miał wspomagać redukcję tłuszczu, wzmacniać odporność, zapobiegać chorobom serca czy zmniejszać prawdopodobieństwo zachorowania na demencję sprawiają, że zyskuje on na popularności.

Czy istnieją na to potwierdzenia? Okazuje się, że większość tego typu twierdzeń propagujących olej kokosowy jako składnik zdrowej diety nie mają poparcia w dowodach naukowych. Nie jest jednak "czystą trucizną", jak zakładają niektórzy.

Olej kokosowy składa się w większości z tłuszczów nasyconych, dzięki czemu w temperaturze pokojowej ma formę stałą (tłuszcze nienasycone w temperaturze pokojowej są płynne). Spożywanie tłuszczów nasyconych wiąże się z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych ze względu na ich zdolność do podnoszenia szkodliwego poziomu cholesterolu LDL.

Prof. dr hab. n. med. Longina Kłosiewicz-Latoszek w artykule opublikowanym na stronie Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej przypomina, że "kwasy tłuszczowe nasycone zwiększają stężenie cholesterolu całkowitego (TC) w surowicy oraz cholesterolu frakcji LDL (LDL-C), zwanego potocznie złym cholesterolem. Z kolei zwiększone stężenie tych lipidów wiąże się ze wzrostem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych". Naukowe organizacje, w tym American Heart Association (AHA), zalecają zastępowanie tłuszczów nasyconych w diecie, w tym oleju kokosowego, zdrowszymi tłuszczami nienasyconymi.

Dla uzasadnienia tezy jakoby olej kokosowy nie miał związku z rozwojem chorób sercowo-naczyniowych, posiłkowano się przykładami populacji spożywających olej kokosowy jako część swojej tradycyjnej diety, w tym mieszkańców Indii czy Filipin. W tego typu badaniach należy jednak wziąć pod uwagę styl życia mieszkańców, a także ich nawyki żywieniowe.

Jak wspomina prof. dr hab. n. med. Longina Kłosiewicz-Latoszek w artykule opublikowanym na stronie Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej: "Wprawdzie w krajach azjatyckich orzechy kokosowe są istotnym elementem diety, a występowanie chorób sercowo-naczyniowych niskie, to tradycyjna dieta azjatycka różni się od diety zachodniej, gdyż zawiera dużo owoców, warzyw i ryb, co ma istotne znaczenie w profilaktyce kardiologicznej".

Cudowne działania zdrowotne oleju kokosowego są przesadzone również dlatego, że badane oleje mają zazwyczaj lepszy skład i są bogate w MTC, w porównaniu z olejami dostępnymi w supermarketach. Większość olejów kokosowych ze sklepowych półek bogatych jest w kwas laurynowy, który jest wchłaniany i metabolizowany wolniej niż MCT, tłumaczy Vasanti Malik, naukowczyni z Harvardu.

Mimo to nie trzeba całkowicie wykluczać oleju kokosowego z diety. Może być on używany jako zamiennik oliwy czy oleju rzepakowego, jednak w niewielkich ilościach i w ramach zalecanych limitów dla tłuszczów nasyconych. Używając oleju w zastępstwie np. za masło, pamiętaj, że ze względu na wyższą zawartość tłuszczu wystarczy ok. 25 proc. mniej produktu. Warto stosować się do zaleceń Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego odnośnie do diety w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych.

Jednak olej kokosowy kupuje się nie tylko ze względu na dietę. Jest on także popularnym produktem używanym w kosmetyce, a jego pozytywne właściwości nawilżające są znane wśród osób zainteresowanych pielęgnacją włosów. Olej kokosowy sprawdzi się w olejowaniu włosów niskoporowatych. Może także wspomóc zwalczanie suchego łupieżu.

Kwestie zdrowotne, choć niezwykle istotne, nie są jednak jedyne, które wpływają na decyzje zakupowe konsumentów z całego świata. Pytanie, które zadaje sobie wiele z nich to czy wytwarzanie oleju kokosowego jest ekologiczne oraz czy nie niszczy środowiska naturalnego?

Produkcja oleju kokosowego odbywa się przede wszystkim na wyspach tropikalnych o bogatej bioróżnorodności i zamieszkiwanych przez unikalne gatunki zwierząt. Niektóre z nich wyginęły, ponieważ ich siedliska zostały przejęte przez plantacje palm kokosowych.

Nic więc dziwnego, że naukowcy i aktywiści biją na alarm. Szczególnie biorąc pod uwagę fakt, że popyt na olej rośnie, a jego produkcja jest wolna oraz wymagająca. Większość palm na Filipinach została posadzona 40-50 lat temu, kiedy zaczęły masowo powstawać plantacje. Starsze drzewa mają niższą wydajność, tak więc rodzą mniej orzechów kokosowych.

Chcąc zwiększyć zyski, farmerzy powiększają swoje plantacje, sadząc nowe palmy nierzadko w miejscach spalonych czy wykarczowanych lasów tropikalnych. Dużym problemem są także metody uprawy, w tym sztuczne nawozy. Nierzadko palmy uprawiane są przy użyciu pestycydów czy herbicydów, które zagrażają populacjom owadów i zanieczyszczają źródła wody.

Należy jednak mieć na uwadze, że chociaż jest to działanie sprzeczne z dobrem planety, plantatorzy, nierzadko żyjący na skraju ubóstwa, zmuszeni są sadzić nowe drzewa, aby zapewnić sobie byt. Winą powinni zostać obarczeni przede wszystkim przetwórcy oraz sprzedawcy, którzy w niesprawiedliwy sposób opłacają pracę farmerów.

Problemy dla środowiska nie kończą się jednak na plantacjach palm kokosowych. Większość wyprodukowanego oleju transportuje się do Stanów Zjednoczonych lub Europy. Wymaga to potężnego zaplecza logistycznego, które przyczynia się do emisji gazów cieplarnianych.

Istotną kwestią są również warunki na plantacjach palm kokosowych. Uprawy w negatywny sposób wpływają nie tylko na florę i faunę, ale i na traktowanie tubylczej ludności krajów eksportujących olej.

Filipiny i Indonezja odpowiadają za prawie 60 proc. światowej produkcji orzechów kokosowych. Uprawy są jednak zarządzane w większości przez drobnych rolników. Wśród Filipińczyków pracuje tak ok. 3,5 milionów. Niestety większość utrzymuje się z wyjątkowo niskich dochodów. Decydują o tym malejące ceny za olej kokosowy wypierany na rynku przez olej palmowy. Jego produkcja jest bardziej uprzemysłowiona i promowana m.in. przez rząd Filipin, który nakłada ulgi na przetwórców w celu zwiększenia produkcji utrzymującej gospodarkę.

W 2020 roku kilogram kopry potrzebnej do wyprodukowania oleju kokosowego sprzedawany był za 15 pesos filipińskich, czyli w przeliczeniu za niecałe 30 centów. Cały orzech zaś kosztował 7 pesos, czyli 14 centów. Tona oleju kokosowego sprzedawana była za ok. 900 dolarów.

Podczas gdy filipińscy farmerzy dostają grosze za swoją pracę, często nie więcej niż dolar dziennie, na zachodzie ceny za olej kokosowy wciąż rosną. Powodem tego są ograniczony podaż i rosnące ceny za przewóz towarów drogą morską. Zanim produkt trafi na rynek, jego cena wzrośnie wielokrotnie. Według badań Fair Trade USA wielu rolników posiada jednego przetwórcę, któremu mogą sprzedawać koprę, dlatego zmuszeni są często przyjmować zmienne, a w ostatnich latach zdecydowanie zaniżone, ceny.

Co więcej, na plantacjach palm kokosowych dochodzi do wyzysku pracowników, w tym dzieci. Według Departamentu Pracy Stanów Zjednoczonych praca przy zbieraniu orzechów kokosowych to jedno z głównych źródeł przymusowej pracy dzieci na Filipinach. Nadużyć dotyczą także zwierzęta. W Tajlandii do pracy przy zbieraniu orzechów kokosa nierzadko zmuszane są małpy.

Olej kokosowy czy olej palmowy? Który z nich jest zdrowszy, który mniej szkodzi środowisku? Te dwa produkty często są ze sobą mylone. Są równie wszechstronne, wykorzystywane w różnych gałęziach przemysłu. Jakie są ich różnice? Zdrowotnie niewiele się od siebie różnią. Olej kokosowy, podobnie jak olej palmowy, zawierają więcej tłuszczów nasyconych niż inne oleje roślinne. Są także równie kaloryczne. Olej palmowy jest jednak bogatszy w witaminy K oraz E.

Produkcje obu olejów nie należą do ekologicznych. W porównaniu jednak z produkcją kokosa, zdominowaną przez małych rolników, większość palm olejowych uprawiana jest na dużych przemysłowych plantacjach. Zdaniem Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody produkcja oleju palmowego zagraża pięciokrotnie większej liczbie gatunków niż kokosowego.

Plantacje palm pod olej palmowy w większym stopniu wpływają na agresywną wycinkę lasów deszczowych, czyli naturalnych siedlisk wielu zagrożonych gatunków zwierząt. Olej palmowy ma duży wpływ na postępujące wymieranie m.in. nosaczy sundajskich. Produkcja olejów zwiększa także emisję gazów cieplarnianych w atmosferze, co dodatkowo przyczynia się do zmian klimatu.

Inną kwestią jest naruszanie praw człowieka na plantacjach palm olejowych. Plantacje powstają bez konsultacji ze społecznością lokalną, przez co już wielokrotnie rdzenni mieszkańcy Indonezji byli przymusowo wysiedlani. Kultura wyzysku jest chlebem powszednim pracowników plantacji, od niskich płac, przez przemoc seksualną, aż po pracę dzieci zbierających owoce oraz niebezpieczne warunki pracy. Niestety przemysł oleju palmowego, tak samo, jak oleju kokosowego, odgrywa ważną rolę w łagodzeniu ubóstwa na obszarach wiejskich. Jest to również ważny sektor w gospodarkach narodowych krajów takich jak Indonezja, Filipiny czy Malezja. 

Warto również zwrócić uwagę, że z palm olejowych wytwarza się praktycznie tylko olej, natomiast z palm kokosowych można pozyskiwać nie tylko olej, ale także mleko czy wodę kokosową.

Opinie na temat zdrowotności oleju kokosowego są zazwyczaj niepoparte naukowo. Tłuszcze nasycone, do których należy olej kokosowy, jak i olej palmowy, są o wiele bardziej szkodliwe dla zdrowia niż tłuszcze nienasycone. Powinno się je spożywać w ograniczonych ilościach. Olej kokosowy nazywany jest bardziej etycznym substytutem szkodliwego dla ekosystemu i nieetycznego oleju palmowego. Mimo wszystko oba produkty mają porównywalnie niszczycielski wpływ na wyjątkową tropikalną bioróżnorodność.

Choć w przypadku produkcji oleju kokosowego nierzadko ma miejsce wyzysk farmerów plantacji palmowych, kupując produkty odpowiedzialnych marek współtworzących zrównoważony rynek, masz większą pewność, że płacisz za sprawiedliwie wykonaną ręczną pracę lokalnych społeczności plantatorów.

Czy jest coś takiego jak ekologiczny olej kokosowy? Co robić, aby kupować świadomie i w zgodzie z zasadami sprawiedliwego i zrównoważonego handlu? Najlepiej, jeśli zrezygnujesz z kupna tańszych olejów kokosowych obecnych na marketowych półkach. Warto szukać produktów organicznych od mniejszych sprzedawców, którzy korzystają z surowców pochodzących z certyfikowanych plantacji. Warto zwracać uwagę na takie z certyfikatami Fair Trade.