Stosowne odszkodowanie jest świadczeniem należnym w wypadku śmierci poszkodowanego, przysługującym najbliższym członkom rodziny, jeśli wykażą, że wskutek śmierci doznały znacznego pogorszenia sytuacji życiowej - przy czym trzeba pamiętać, że ,,znaczne pogorszenie sytuacji życiowej" stanowi konieczną przesłankę do jego przyznania. Dla wykazania tej przesłanki bardzo istotne są kwestie dowodowe - czyli prawidłowe i bezsporne wykazanie znacznego pogorszenia się sytuacji życiowej po stronie najbliższych członków rodziny na skutek śmierci poszkodowanego. Stosowne odszkodowanie jak sugeruje samo sformułowanie ma być stosowne tzn. odpowiednie, w pewien sposób umiarkowane, a praktycznie mówiąc ma polegać na ustaleniu szeroko pojętej różnicy między sytuacją majątkową w jakiej bliscy znaleźli się po śmierci poszkodowanego, a sytuacją hipotetyczną odnoszącą się do stanu przyszłego w jakiej by byli, gdyby do śmierci tej osoby nie doszło. Ma ono na celu ułatwienie realnego przystosowania się do zmienionych warunków życiowych i bytowych powstałych na skutek zaistnienia poważnych, negatywnych skutków natury ekonomicznej wynikłych ze śmierci poszkodowanego. Podobnie do zadośćuczynienia ma ono charakter fakultatywny i jego uwzględnienie zależy od całokształtu okoliczności faktycznych w danej sprawie a jego wysokość zależy od negatywnych skutków po śmierci poszkodowanego. Trzeba również pamiętać, że nie chodzi tutaj wyłącznie o czysto materialny (pieniężny, finansowy) aspekt pogorszenia sytuacji życiowej - ale kierując się linią judykatury są nimi również inne uszczerbki jak:

• brak pomocy w wychowaniu, opiece, codziennej dbałości o dzieci;
• brak wzajemnie świadczonej pomocy, opieki, wsparcia małżeńskiego;
• brak pomocy w prowadzeniu firmy rodzinnej, gospodarstwa;
• rezygnacja z dotychczasowej pracy, zajęcia (porzucenie studiów, rezygnacja z cenionej pracy wobec konieczności zajęcia się rodzeństwem);
• załamanie psychiczne, depresja po śmierci najbliższego skutkujące utratą chęci zarobkowania, wynikająca z osłabienia energii życiowej, przyspieszenie procesów chorobowych przekładające się na szeroko pojętą sytuację materialną rodziny.

Trzeba także mieć świadomość, że w ramach stosownego odszkodowania nie podlegają wynagrodzeniu pieniężnemu same (wyłączne) cierpienia moralne (negatywne przeżycia, rozpacz, smutek, trauma) będące następstwem śmierci poszkodowanego - analogicznie SN w uchwale z dnia 26 października 1970 r. (sygn. akt III PZP 22/70, publ. OSNCP 1971/7-8 poz. 120), chyba że na skutek doznania silnego wstrząsu po śmierci bliskiego następuje osłabienie aktywności życiowej, zmniejszenie zarobków, zwiększenie wydatków na leczenie lub konieczność pomocy ze strony innych osób - za wyrokiem SN z dnia 8 maja 1969r (sygn. akt II CR 114/69). Jednakże zwracam uwagę, że ustawodawca dostrzegając m.in. mankamenty i wynikające z nich ograniczenia zakresowe regulacji poświęconej stosownemu odszkodowaniu wprowadził do systemu możliwość dochodzenia przez najbliższych zmarłego poszkodowanego dodatkowego roszczenia - zadośćuczynienia za doznaną krzywdę przez najbliższych w następnie śmierci poszkodowanego. Zadośćuczynienie pieniężne na rzecz najbliższych członków rodziny z art. 446 § 4 k.c., stanowi stosunkowo ,,młodą" instytucję prawa odszkodowawczego, której wprowadzenie doprowadziło do oczekiwanej przez część doktryny spójności systemowej, polegającej na współistnieniu szeregu uzupełniających się i komplementarnych świadczeń. Przyglądając się bowiem ewolucji orzecznictwa w odniesieniu do art. 446 § 3 k.c., a także doktrynalnych prób forsowania poglądów o mieszanym charakterze stosownego odszkodowania, udanych prób korzystania z przepisów o ochronie dóbr osobistych[1], sygnalizowana wyżej instytucja zadośćuczynienia dla najbliższych członków rodziny jawi się jako wyjątkowo potrzebne narzędzie do zaspokajania przez najbliższych doznanej przez nich krzywdy, a tym samym system polskiego prawa - jak podkreślają wybitni znawcy przedmiotu - poszedł wreszcie śladem tych systemów prawa cywilnego, których zasadniczym celem jest człowiek i jego przeżycia psychiczne, a nie tylko majątek[2]. Na koniec warto też zaznaczyć, że zadośćuczynienie przysługuje najbliższym członkom rodziny począwszy od 3 sierpnia 2008r. ale zwracam w tym miejscu dodatkowo uwagę na fundamentalną w skutkach uchwałę Sądu Najwyższego z dniu 22 października 2010r. (sygn. akt III CZP 76/10), w której sąd jednoznacznie stwierdził, iż ,,Najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008r." Tym samym osoby, które utraciły najbliższego przed 3 sierpnia 2008r również mogą domagać się zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, z tym że nie na podstawie nowej instytucji z art. 446 § 4 k.c. a na innej podstawie tj. art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. Omawiany kierunek zapatrywań potwierdził ostatnio również Sąd Najwyższy w uchwale (sygn. akt III CZP 32/11) gdzie jednoznacznie wskazał, iż ,,Sąd może przyznać najbliższemu członkowi rodziny zmarłego zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 w związku z art 24 § 1 k.c., także wtedy, gdy śmierć nastąpiła przed dniem 3 sierpnia 2008 r. wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia". (por. odpowiedzi na pytania poświęcone zadośćuczynieniu po śmierci najbliższego członka rodziny)

Odpowiedź na pytanie przygotował r.pr w BRU Aleksander Daszewski

[1] Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 23 września 2005 r., I ACa 554/2005, w którym sąd stwierdził, że szczególna więź rodziców z dzieckiem, przysługująca zarówno dziecku, jak i rodzicom w prawidłowo funkcjonującej rodzinie, zasługuje na status dobra osobistego, podlegającego ochronie przewidzianej w art. 24 § 1 k.c. Podobnie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CK 307/09 (nie publ.) uznał natomiast, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie dóbr osobistych członków rodziny zmarłego i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c.

[2] Komentując nową instytucję w polskim prawie stanowisko takie wyraził m.in. dr M. Orlicki - por. M. Jaworski, Można się już starać o zadośćuczynienie za przeżycia psychiczne, Gazeta Prawna, 4 sierpnia 2008 r.