Odnosząc się do zagadnienia wypłaty kwoty podatku VAT w odszkodowaniach wypłacanych w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego przekazujemy poniższe wyjaśnienia, które mają na celu w sposób przystępny wyjaśnić przedmiotową problematykę.

W przypadku likwidacji szkody w ramach obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie bądź to w oparciu o przedstawiony rachunek lub fakturę za naprawę pojazdu, bądź też w oparciu o kosztorys polegający na szacunkowym ustaleniu odszkodowania według cen części zamiennych i usług niezbędnych do dokonania naprawy, czyli inaczej mówiąc w oparciu o kosztorysową metodę ustalenia odszkodowania.

Możliwość wystąpienia do zakładu ubezpieczeń z roszczeniem o wypłatę odszkodowania wraz z podatkiem VAT lub o zwrot niewypłaconej kwoty podatku VAT (niezależnie od tego czy odszkodowanie było, bądź też będzie wypłacone na podstawie faktury, czy też na podstawie kosztorysu), uzależnione jest od tego, czy poszkodowany jest zarejestrowanym podatnikiem podatku VAT oraz czy ma prawo do dokonania obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego przy nabywaniu rzeczy bądź usługi.

W sytuacji, gdy poszkodowany nie jest zarejestrowanym podatnikiem podatku VAT (poszkodowany nie prowadzi działalności gospodarczej albo prowadzi taką działalność ale nie jest zarejestrowany w urzędzie skarbowym jako podatnik podatku VAT) odszkodowanie w ramach ubezpieczenia OC sprawcy kolizji drogowej przysługuje w pełnej wysokości (w kwocie brutto wraz z podatkiem VAT).

Natomiast w sytuacji, gdy poszkodowany jest zarejestrowanym podatnikiem podatku VAT, możliwość wystąpienia do zakładu ubezpieczeń z roszczeniem o wypłatę odszkodowania wraz z podatkiem VAT lub o zwrot niewypłaconej kwoty podatku VAT (niezależnie od tego czy odszkodowanie będzie wypłacone na podstawie faktury, czy też na podstawie kosztorysu), uzależnione jest od tego, czy ma on prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego przy nabywaniu rzeczy bądź usługi.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 kwietnia 1997 r. (sygn. akt III CZP 14/1997) wskazał, iż ,,Odszkodowanie za szkodę poniesioną przez podatnika podatku VAT na skutek zniszczenia rzeczy, ustalone według ceny rzeczy, nie obejmuje podatku VAT mieszczącego się w tej cenie, w zakresie, w jakim poszkodowany może obniżyć należny od niego podatek o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu rzeczy". Sąd Najwyższy podjął powyższą uchwałę w okolicznościach w których poszkodowany przedstawił fakturę zakupu.

Podobnie wskazał Sąd Najwyższy w odniesieniu do odszkodowań ustalanych metodą kosztorysową. Mianowicie w uchwale z dnia 17 maja 2007 r. (sygn. akt III CZP 150/06) wskazał iż: ,,Odszkodowanie przysługujące na podstawie umowy ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego za szkodę powstałą w związku z ruchem tego pojazdu, ustalone według cen części zamiennych i usług, obejmuje kwotę podatku od towarów i usług (VAT) w zakresie, w jakim poszkodowany nie może obniżyć podatku od niego należnego o kwotę podatku naliczonego". 

W przedmiotowych orzeczeniach SN wskazywał, iż należy pamiętać, że chodzi o prawo podatnika do obniżenia kwoty podatku należnego, a nie o rzeczywiste skorzystanie przez podatnika z tego uprawnienia. W sytuacji, gdy poszkodowany miałby prawo dokonać obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego z tytułu zakupu rzeczy bądź usługi (zostały spełnione warunki wynikające z ustawy o podatku od towarów i usług), a nie skorzystał z tego uprawnienia, kwota odszkodowania powinna być wypłacona w kwocie netto (bez VAT), ponieważ obowiązkiem poszkodowanego jest działanie zmierzające do ograniczenia rozmiarów szkody (z uzasadnienia do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1997 r.). Powyższe uprawnienia poszkodowanego do dokonania odliczenia, należy rozpatrywać zatem w sposób hipotetyczny, tzn. czy otrzymując kwotę odszkodowania poszkodowany mógłby dokonać zakupu niezbędnych części do naprawy czy też zakupu usług i jednocześnie dokonać potrącenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego zawartego w fakturach zakupu części bądź też usługi za naprawę rzeczy. 

W związku z powyższym, jeżeli poszkodowany jako podatnik podatku VAT miałby równocześnie prawo do dokonania odliczenia kwoty podatku VAT, wówczas temu poszkodowanemu nie będzie przysługiwało roszczenie do zakładu ubezpieczeń o wypłatę kwoty podatku VAT i zapłaty za podatek VAT (np. na rzecz warsztatu naprawczego dokonującego remontu pojazdu) powinien dokonać sam poszkodowany w ramach zawartej umowy o naprawę uszkodzonego samochodu i następnie dokonać odliczenia podatku VAT w deklaracji podatkowej składanej do urzędu skarbowego. Sama okoliczność, iż poszkodowany prowadzi działalność gospodarczą i jest jednocześnie zarejestrowany jako podatnik podatku VAT nie powoduje automatycznie, iż odszkodowanie zawsze powinno być wypłacone w kwocie netto bez podatku VAT. Mogą bowiem wystąpić takie stany faktyczne, kiedy poszkodowany jako podatnik podatku VAT nie będzie miał prawa do dokonania obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego. Taka sytuacja występuje np. wówczas kiedy użytkowany przez poszkodowanego pojazd, który został następnie uszkodzony w wyniku zdarzenia drogowego, nie był używany w działalności gospodarczej (tzw. samochód prywatny), zatem w świetle art. 86 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, nie był wykorzystywany do wykonywania czynności opodatkowanych.

Reasumując zatem należy wskazać, iż zgodnie z zasadą pełnego odszkodowania regulującą zakres odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody wyrażoną w art. 361 § 2 k.c., odpowiedzialny za szkodę musi pokryć wszelkie straty spowodowane zdarzeniem. Zatem poszkodowany winien otrzymać kwotę w pełni rekompensującą jego straty. Jeśli poszkodowany nie ma prawa do odliczenia podatku VAT, a zakład ubezpieczeń wypłaci odszkodowanie nie obejmujące tego podatku, poszkodowany naprawiając pojazd będzie więc musiał sam ponieść koszty podatku VAT. W konsekwencji, otrzymane odszkodowanie nie pokryje w pełni poniesionej straty, co oznacza, że zostaje naruszona wspomniana wyżej fundamentalna zasada pełnego odszkodowania.

Możliwość zatem wystąpienia do zakładu ubezpieczeń z roszczeniem o wypłatę odszkodowania wraz z kwotą podatku VAT (niezależnie od tego czy odszkodowanie będzie wypłacone na podstawie faktury bądź kosztorysu naprawy), uzależnione będzie od tego, czy poszkodowany ma prawo do dokonania obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego (ma prawo do dokonania odliczenia podatku VAT).

Należy pamiętać, że chodzi o prawo poszkodowanego do obniżenia kwoty podatku należnego, a nie o rzeczywiste skorzystanie przez podatnika z tego uprawnienia. W sytuacji, gdy poszkodowany miałby prawo dokonać obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego z tytułu zakupu rzeczy bądź usługi (zostały spełnione warunki wynikające z ustawy o podatku od towarów i usług), a nie skorzystał z tego uprawnienia, kwota odszkodowania powinna być wypłacona w kwocie netto (bez VAT), ponieważ obowiązkiem poszkodowanego jest działanie zmierzające do ograniczenia rozmiarów szkody (z uzasadnienia do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1997 r.). Należy również wskazać, iż zgodnie z art. 6 k.c., ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Zdarzyć się może sytuacja, kiedy poszkodowany będąc równocześnie podatnikiem podatku od towarów i usług, występując z roszczeniem o wypłatę odszkodowania wraz z kwotą podatku VAT, będzie musiał wykazać (udowodnić) przed zakładem ubezpieczeń, bądź też na etapie postępowania sądowego, iż nie miał on prawa do dokonania obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego.

W trakcie realizacji ustawowych obowiązków Rzecznik Ubezpieczonych zaobserwował również praktykę uzależniania wypłaty kwoty podatku VAT od żądania przedłożenia oryginałów faktur do akt szkodowych i pozostawienia ich w dyspozycji ubezpieczyciela w tych aktach. W ocenie Rzecznika, praktyki takie należy uznać za sprzeczne z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa.

Stosownie bowiem do treści art. 17a ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. nr 124, poz. 1151 z późn. zm.) ,,W przypadku okazania zakładowi ubezpieczeń przez podmiot, któremu przysługuje odszkodowanie, niebędący płatnikiem podatku od towarów i usług, faktury (faktur) za naprawę szkody komunikacyjnej, zakład ubezpieczeń jest zobowiązany uwzględnić w odszkodowaniu podatek od towarów i usług". Należy zatem wskazać, iż brak jest normy prawnej która umożliwia zakładowi ubezpieczeń żądania pozostawienia oryginału faktury w dyspozycji ubezpieczyciela. Wprost przeciwnie, przywołany art. 17a ustawy o działalności ubezpieczeniowej wskazuje na okazanie faktury zakładowi ubezpieczeń jako warunek wypłaty odszkodowania wraz z podatkiem. Zgodnie ze Słownikiem Języka Polskiego PWN (Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o., Warszawa 1995, s. 479), słowo okazać, okazywać oznacza przedstawiać coś do obejrzenia, pokazać jakiś dokument. Zatem sformułowanie ,,okazanie" oznacza przedstawienie, pokazanie faktury, nie jest zaś równoznaczne z oddaniem ubezpieczycielowi oryginału faktury. Należy również wskazać, iż faktura dokumentująca zakup towaru czy też usługi, jest dokumentem niezbędnym poszkodowanym w innych aspektach życia codziennego: prowadzenia dokumentacji księgowej, podatkowej, zgłoszenia reklamacji, dochodzenia praw wynikających z gwarancji, rękojmi, czy też dochodzenia odszkodowania w sytuacji nienależytego wykonania zobowiązania przez kontrahenta sprzedającego towar czy też wykonującego usługę naprawy. Zatem również wykładnia celowościowa art. 17a ustawy o działalności ubezpieczeniowej, nie pozwala przyjąć interpretacji, iż zakład ubezpieczeń może żądać od poszkodowanego oddania faktury VAT za naprawę uszkodzonego pojazdu lub też innego mienia, jako warunek wypłaty kwoty podatku VAT.

Reasumując zatem, zakład ubezpieczeń może żądać, aby poszkodowany przedstawił oryginał faktury do wglądu, może sporządzić kopię faktury i potwierdzić przez swoich pracowników za zgodność z oryginałem, natomiast brak jest podstaw prawnych, aby ubezpieczyciel żądał oddania oryginału faktury VAT celem dołączenia do dokumentacji akt szkodowych, jako warunek wypłaty kwoty odszkodowania wraz z podatkiem VAT, czy też warunek dopłaty kwoty podatku VAT, w sytuacji kiedy odszkodowanie ustalone jest na podstawie przedstawianych przez poszkodowanego faktur za naprawę pojazdu.

Dodatkowo, jeżeli chcecie Państwo rozszerzyć swoją wiedzę i uzyskać szerszy zakres informacji na omawiany wyżej temat zapraszamy do zapoznania się z następującymi opracowania i treściami:

- Bartłomiej Chmielowiec - Podatek VAT w odszkodowaniach wypłacanych w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego - Monitor Ubezpieczeniowy nr 36 - grudzień 2008

- Orzecznictwo sądowe dotyczące problematyki podatku VAT.

W przypadku, gdyby Państwa problemy wymagały szerszego wyjaśnienia zapraszamy do skorzystania z porad ekspertów udzielanych podczas dyżurów telefonicznych. Dyżury te odbywają się od poniedziałku do piątku pod numerem telefonu: 22 333-73-28 w godzinach 8.00 - 16.00 oraz 17.00 - 19.00.

Opracowanie przygotował Bartłomiej Chmielowiec, główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych