Nepotyzm – co to takiego?
Nepotyzm to zjawisko, które, niestety, jest wciąż powszechne i zdarza się w wielu środowiskach: w biznesie, polityce, sporcie, kościele. Znane jest już od średniowiecza. Co to nepotyzm? Jest to rodzaj korupcji, czyli nadużycia stanowiska publicznego w celu uzyskania prywatnych korzyści. W szczególny sposób obejmuje to korzyści polegające na zatrudnieniu członka rodziny, wykorzystując swoje wpływy w miejscu pracy do faworyzowania bliskich sobie ludzi.
Obecnie nepotyzm kojarzony jest przede wszystkim z elitami politycznymi. Na porządku dziennym jest również w krajach Trzeciego Świata czy w krajach z dyktatorskim reżimem. Nie sprawia to jednak, że przypadki nepotyzmu, faworyzowania czy kumoterstwa nie zdarzają się w naszym kraju. Z poważnymi przestępstwami korupcyjnymi, czyli m.in. nepotyzmu na wysokich szczeblach państwowych, zajmuje się w Polsce Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA).
Skala nepotyzmu w Polsce
Definicja nepotyzmu jest dobrze znana Polkom i Polakom. Wyniki badania Światowego Barometru Korupcji z 2021 r. przeprowadzonego przez organizację Transparency International wskazują, że blisko trzy czwarte (72 proc.) Polaków wierzy, że korupcja w Polsce to duży problem. Jednak na pytanie, czy starając się uzyskać dostęp do usług publicznych, korzystałeś/aś z osobistych koneksji, czyli formy kumoterstwa, nepotyzmu lub protekcji, aż 37 proc. Polaków odpowiedziało "tak". Najczęściej tego typu zachowania miały miejsce w sytuacjach związanych z ochroną zdrowia lub w przypadku kontaktów z policją.
Z badania CBOS zbierającego opinie o korupcji i standardach życia publicznego w Polsce wynika, że respondenci opowiadają się za rozdzieleniem sfery prywatnej od służbowej. Ponadto to właśnie nepotyzm i kumoterstwo są wskazywane jako jedne z najbardziej nagannych zachowań spotykanych wśród osób piastujących stanowiska państwowe.
Aż 85 proc. uważa, że wśród wysokich urzędników państwowych i polityków często dochodzi do obsadzania krewnych i kolegów na stanowiskach w urzędach, spółkach czy bankach. Natomiast 77 proc. uznaje za rozpowszechnioną w tych kręgach praktykę załatwiania członkom rodziny i znajomym kontraktów oraz zamówień rządowych.
Słuszne wydaje się więc postawienie tezy, że w Polsce istnieje problem małego zaufania do osób piastujących wysokie stanowiska w państwie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest m.in. podejrzenie o nepotyzm czy kumoterstwo.
Nepotyzm w pracy
W życiu codziennym Polacy nierzadko mają do czynienia ze zjawiskiem załatwiania sobie pracy "po znajomości". Sytuacje, w których rekrutację na dane stanowiska wygrywa osoba mająca bliskie relacje z kierownikiem, a nie dlatego, że była najlepiej przygotowana lub miała największe doświadczenie, awanse i podwyżki dla osób z rodziny, faworyzowanie pracowników spokrewnionych z właścicielami firm są Polakom znane.
Zagrożeniami i konsekwencjami nepotyzmu w miejscu pracy mogą być m.in.: nieprawidłowa kultura pracy, brak zaufania do szefostwa, zakłócona komunikacja między pracownikami, spadek zaangażowania z ich strony, konflikty, poczucie niesprawiedliwości. Nepotyzm w pracy może także nieść za sobą straty finansowe.
Według prawa osoby spokrewnione mogą pracować w tym samym urzędzie pod warunkiem, że nie istnieje między nimi podległość służbowa. Jak sytuacja prezentuje się np. w prywatnych firmach? Istnienie podległości służbowej może dać analiza przepisów wewnętrznych danej jednostki: statutu, regulaminu organizacyjnego i schematu organizacyjnego, a także zakresów czynności pracowników w poszczególnych komórkach organizacyjnych.
Jednak jeśli zatrudnienie osoby spokrewnionej z szefostwem stało się przyczyną mobbingu, ostracyzmu, dyskryminacji czy łamania praw pracowniczych, pracownik może zgłosić ten fakt np. do Państwowej Inspekcji Pracy. Inspektor pracy jest zobowiązany do nieujawniania informacji, że kontrola przeprowadzana jest w następstwie skargi, chyba że zgłaszający skargę wyrazi na to pisemną zgodę.
Skargę można zgłosić pisemnie, za pomocą poczty elektronicznej, formularza e-skargi itp. Jeśli sytuacja nosząca znamiona nepotyzmu jest dyskryminująca dla pozostałych pracowników, taką sytuację można zgłosić do sądu pracy.
Nepotyzm a kumoterstwo
Jak już zostało wspomniane, nepotyzm polega na nadużywaniu zajmowanego stanowiska poprzez protegowanie głównie krewnych. Kumoterstwo to faworyzowanie oparte nie na pokrewieństwie, a na powiązaniach towarzyskich. Skutek jest jednak podobny, a mianowicie wyznaczenie na dane stanowisko osoby, która najczęściej nie ma odpowiednich zdolności lub kwalifikacji.
Nepotyzm w świetle prawa – czy nepotyzm to przestępstwo?
Nepotyzm to z pewnością zjawisko nieetyczne, które wzbudza wiele kontrowersji. Pojawia się jednak pytanie, czy nepotyzm jest karalny? Kumoterstwo, podobnie jak nepotyzm, nie są penalizowane przez polskie prawo karne. Są uważane za rodzaje korupcji, jednak oficjalnie nie zaliczają się do przestępstw. Choć prawo zakazuje zatrudniania krewnych na stanowiskach bezpośrednio podlegających konkretnej osobie, polski ustawodawca nie przewidział żadnych kar w przypadku łamania tych przepisów.
Pamiętaj jednak, że jeśli nepotyzm niesie ze sobą negatywne skutki, jest przyczyną niesprawiedliwego traktowania w miejscu pracy, szczególnie na szczeblach urzędowych czy państwowych, można zgłosić ten fakt na policję.
W komendach wojewódzkich i komendzie stołecznej funkcjonują numery telefonów oraz adresy e-mail, pod którymi można zgłosić fakt lub podejrzenie popełnienia przestępstwa korupcyjnego. Jak można przeczytać na stronie internetowej polskiej policji, do przestępstw korupcyjnych zalicza się m.in.: przekupstwo, defraudację, handel wpływami, ale i faworyzowanie, nepotyzm czy kumoterstwo.
Coraz częściej sprawami o nepotyzm interesują się sądy, które rozpatrują sprawy obejmujące swym zakresem pracowników administracji publicznej w Polsce. Sprawami tego rodzaju zajmuje się również Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich.
Nepotyzm jest zjawiskiem niepożądanymi z punktu widzenia porządku prawnego państwa. Jest także głęboko niemoralny i społecznie nieakceptowalny. Wiele spraw zgłaszanych na policję inicjowanych jest właśnie informacją od obywateli. Trudno jest jednak odnaleźć granicę między interesem osobistym a interesem społecznym, dlatego sprawy tego rodzaju są nierzadko długo rozpatrywane w sądach, jeśli w ogóle tam trafią.