Czym jest związek zawodowy?
Z badań CBOS z 2021 roku wynika, że członkostwo w związkach zawodowych deklaruje blisko sześciu na stu Polaków (5,5 proc.), co stanowi mniej więcej jedną dziesiątą pracowników najemnych (10,5 proc.).
Co to jest związek zawodowy? Związek zawodowy to dobrowolnie istniejąca organizacja pracowników, której zadaniem jest reprezentowanie grupy zatrudnionych, stanie na straży przestrzegania praw, interesów zawodowych i socjalnych oraz negocjowanie lepszych warunków pracy. Związki zawodowe mogą negocjować wyższe płace, lepsze standardy i warunki pracy oraz korzystne układy zbiorowe pracy. Prawo daje związkom zawodowym niezależność statutową.
Jakie korzyści daje istnienie organizacji zawodowej w miejscu pracy?
Dlaczego warto założyć związek zawodowy w swoim miejscu pracy? W większości firm i instytucji w Polsce nie działa żadna organizacja związkowa, która mogłaby reprezentować interesy zatrudnionych. Wiele pracowników i pracownic nie zdaje sobie więc sprawy, jakie korzyści może przynieść powołanie związku. OZZ "Inicjatywa Pracownicza" zebrała kilka podstawowych zmian, które zachodzą w miejscu pracy po założeniu organizacji związkowej.
Pracodawca ma obowiązek konsultować się ze związkiem zawodowym w sprawie zwolnień dyscyplinarnych, wypowiedzeń umowy pracownikowi zatrudnionemu na podstawie umowy na czas nieokreślony oraz zamiaru wypowiedzenia warunków pracy lub płacy na mniej korzystne. To samo dotyczy zwolnień grupowych. Związkowcy mogą więc kontrolować i negocjować kwestię zwolnień w zakładzie pracy. Podobnie wygląda kwestia zmian zasad wynagrodzenia czy premiowania. Zgodnie z regulaminem pracy związek zawodowy musi albo zaopiniować takie decyzje, albo wyrazić zgodę na wprowadzanie zmian.
Związkowcy mają kontrolę nad funduszem socjalnym. Pracodawca musi współpracować z nimi w celu ustalania planu wydatków z Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych. Organizacja związkowa może kierować do pracodawcy pisma, wnioski dotyczące konkretnych pracowników (np. gdy są ofiarami dyskryminacji lub otrzymują zbyt niskie wynagrodzenie). Organizacja może także reprezentować swoich członków i członkinie w sądzie pracy.
Związkowcy mają większą siłę działania i skuteczne narzędzia nacisku, by zgłaszać pracodawcy postulaty i żądania dotyczące poziomu płac, czasu pracy itp. Trudniej je wówczas zignorować. Organizacja działa na rzecz walki z mobbingiem, tworząc komisje i ustalając procedury przeciwdziałania nękaniom. Ponadto pracownicy i pracownice poprzez istnienie związku zdobywają wiedzę o sytuacji zakładu pracy i dzięki temu mogą domagać się zmian na lepsze. Mają również większą kontrolę nad przestrzeganiem zasad BHP w miejscu pracy. Współpracują z Inspekcją Pracy, uczestnicząc podczas czynności kontrolnych czy otrzymując wyniki kontroli.
Pracodawca, u którego działają związki zawodowe, musi mieć na uwadze, że niektórzy członkowie związku są pod szczególną ochroną i trudno rozwiązać z nimi stosunek pracy. Dotyczy to głównie członków organizacji wskazanych z imienia i nazwiska w uchwale zarządu związku oraz członków zarządu lub komisji rewizyjnej związku.
Co zrobić, by działanie związku zawodowego było skuteczne?
Patrząc na badanie CBOS z 2021 roku, oceny Polaków na temat efektywności działania związków zawodowych są zróżnicowane, jednak częściej sceptyczne niż pozytywne. Samo założenie związku zawodowego to za mało, by przynosiło to realne zmiany. Organizacja zawodowa musi być aktywna, co oznacza pisanie pism, negocjowanie z pracodawcą, reagowanie na łamanie prawa pracy. W sytuacjach łamania przepisów i odmawiania spełniania w życie postulatów związek zawodowy powinien prowadzić interwencje prawne lub organizować strajki lub demonstracje.
Aktywna walka o swoje prawa oraz zaangażowanie dużej liczby pracowników może pomóc zmienić warunki pracy na lepsze i osiągnąć porozumienie, tak jak miało to miejsce np. w przypadku strajku generalnego w fabryce Solarisa. Pracownicy po 40 dniach strajku wywalczyli wzrost pensji oraz kolejne podwyżki i premie przyznawane od 2023 roku.
Jak założyć związek zawodowy?
W gruncie rzeczy założenie związku zawodowego nie jest rzeczą skomplikowaną. Warto jednak dokładnie zapoznać się z przepisami regulującymi funkcjonowanie w Polsce związków zawodowych, ponieważ nawet niewielkie uchybienia prawne mogą spowodować zakwestionowanie legalności związku zawodowego.
Jak założyć związek zawodowy? Na początek pracownicy muszą podjąć decyzję, czy zakładają całkowicie nowy związek zawodowy, czy tworzą komisję związkową przy związku zawodowym, który już istnieje (np. przy "Inicjatywie Pracowniczej" czy "Solidarności"). Ze względów formalnych zdecydowanie łatwiej założyć jest strukturę związkową przy już istniejącym związku zawodowym. O wiele bardziej skomplikowane jest założenie związku zawodowego nieprzynależącego do już istniejącej centrali związkowej. Wiąże się to wówczas z rejestracją sądową, sporządzeniem własnego statutu itd.
Jeśli pracownicy zdecydują się utworzyć strukturę związkową przy już istniejącym związku, muszą zorganizować zebranie założycielskie, przyjąć uchwałę o powołaniu związku zawodowego, wybrać władze organizacji związkowej oraz przesłać kopię dokumentów do centrali związkowej. Szczegółowe informacje na temat założenia związku znajdują się na stronach działających związków zawodowych.
W dużych spółkach nierzadko działa kilka różnych organizacji związkowych. Do jego utworzenia potrzebnych jest 10 osób. Związek może być jawny oraz ukryty, co oznacza, że nie informuje się pracodawcy, kto do niego należy. Taka forma utrudnia jednak konsultacje oraz negocjacje pracodawcy ze związkowcami.