Ubezwłasnowolnienie - na czym polega i kiedy jest możliwe?

Wszelkie kwestie dotyczące ubezwłasnowolnienia regulowane są przez Kodeks cywilny i Kodeks postępowania cywilnego. Zgodnie z ich treścią ubezwłasnowolnienie polega na całkowitym albo częściowym pozbawieniu zdolności danej osoby do czynności prawnych w celu ochrony jej interesów życiowych i majątkowych. Warto wiedzieć, że ubezwłasnowolnienie nie dotyczy zdolności prawnej, a zdolności do czynności cywilnoprawnych. Mimo tego, że osoba ubezwłasnowolniona nie ma zdolności do czynności prawnych, wciąż posiada ona zdolność prawną. 

Ubezwłasnowolnieniu całkowitemu podlega osoba, która ukończyła 13. rok życia i jednocześnie na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu i narkomanii, nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem. 

Ubezwłasnowolnienie częściowe z kolei możliwe jest wtedy, gdy dana osoba ukończyła 18. rok życia i z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. 

Decyzję o ubezwłasnowolnieniu osoby fizycznej podejmuje sąd okręgowy, w okręgu którego zamieszkuje osoba, której dotyczy wniosek. Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie? Małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy lub prokurator. We wniosku o ubezwłasnowolnienie należy zawrzeć informacje, takie jak:

• dane wnioskodawcy i dane osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona,
• stopień pokrewieństwa między wnioskodawcą a uczestnikiem,
• zakres ubezwłasnowolnienia (częściowe czy całkowite),
• uzasadnienie wniosku,
• stany cywilny osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona.

Do wniosku o ubezwłasnowolnienie trzeba dodatkowo dołączyć:

• dokumenty medyczne potwierdzające istnienie choroby psychicznej lub/i potwierdzające stan zdrowia osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona,
• akt urodzenia osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona,
• akt małżeństwa, jeżeli osoba, której wniosek dotyczy, pozostaje w związku małżeńskim. Jeżeli jest wdowcem/wdową wówczas należy złożyć odpis skrócony aktu zgonu małżonka, a jeśli uczestnik jest rozwiedziony/a - odpis skrócony aktu małżeństwa z adnotacją o rozwodzie. 

Ponadto, jeśli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego. 

Ile kosztuje sprawa o ubezwłasnowolnienie? Wnioskodawca musi uiścić stałą opłatę sądową za złożenie wniosku w wysokości 100 zł. Do tego należy doliczyć zaliczkę na poczet opinii biegłych w wysokości ok. 400-600 zł. Jak długo trwa sprawa o ubezwłasnowolnienie? Postępowanie w sprawie zazwyczaj toczy się kilka miesięcy, wszystko zależy bowiem od indywidualnego przypadku, a także od tego, czy złożone dokumenty są kompletne. 

Jakie są różnice między ubezwłasnowolnieniem całkowitym a częściowym? W pierwszym przypadku dana osoba, która spełnia wymienione wcześniej przesłanki, zostaje pozbawiona pełnej zdolności do czynności prawnych. Sąd dla tej osoby ustanawia również opiekuna, chyba że ubezwłasnowolniony pozostaje nadal pod opieką rodzicielską. Opiekun ten w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej dokonuje wszelkich czynności prawnych. 

Ubezwłasnowolnienie częściowe natomiast możliwe jest, dopiero gdy dana osoba ukończy 18. rok życia i również spełni określone warunki. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ustanowionego kuratora. W takim przypadku dana osoba ma ograniczone prawo do wykonywania czynności prawnych. Oznacza to, że może ona dokonywać mało istotnych czynności. Jeżeli jednak chce np. zaciągnąć zobowiązanie lub w inny sposób zarządzać swoim prawem, wówczas konieczna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. 

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada żadnej zdolności do czynności prawnych. W jej imieniu decyzji dokonuje ustanowiony opiekun, z kolei w przypadku każdej istotnej decyzji dotyczącej ubezwłasnowolnionego, potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego. Wyjątkiem są sprawy dotyczące bieżących umów dnia codziennego, które nie pociągają za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Mowa tu np. o zakupie pożywienia, biletu na pociąg itp.

Każda czynność prawna dokonana przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie pozostaje natomiast nieważna. Ubezwłasnowolniony nie może sprzedać swojego majątku, sporządzić testamentu, wynająć mieszkania, wziąć udziału w wyborach, wyrażać zgody na przeprowadzenie zabiegów i/lub operacji medycznych, czy zawrzeć związku małżeńskiego. Osoby częściowo ubezwłasnowolnione posiadają zaś zdolność do podejmowania działań prawnych, ale każdorazowo muszą zostać one zaakceptowane przez ustanowionego kuratora.

Jakie konsekwencje dla opiekuna prawnego wywoła orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu? W zakres głównych obowiązków opiekuna wchodzi sprawowanie opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną, zarządzanie jej majątkiem, reprezentowanie przed instytucjami, zapewnienie środków niezbędnych do życia (pożywienia, domu, opieki lekarskiej). Ponadto osoba sprawujące opiekę nad ubezwłasnowolnionym raz w roku ma obowiązek przedstawienia przed sądem sprawozdania z pełnienia owej opieki.

Warto wiedzieć, że na żądanie zarówno opiekuna prawnego, jak i kuratora osoby ubezwłasnowolnionej możliwe jest uzyskanie stosownego wynagrodzenia. Wynagrodzenie to pokrywane jest z dochodów lub majątku ubezwłasnowolnionego, a w przypadku braku dochodów i majątku, ze środków publicznych. 

Sąd ma prawo uchylić ubezwłasnowolnienia w sytuacji, gdy ustaną przyczyny, dla których zostało ono orzeczone. Ponadto sąd może także dokonać zmiany ubezwłasnowolnienia. W momencie, kiedy stan danej osoby poprawi się, wówczas sąd może zmienić ubezwłasnowolnienia z całkowitego na częściowe. Natomiast, gdy stan danej osoby pogorszy się, wtedy sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie z częściowego na całkowite.