Wraca "Czyste powietrze", ale czy wystarczy? Eksperci mówią o "wielkiej płycie"

"Czyste powietrze" w nowej odsłonie ruszyło z początkiem kwietnia. W puli jest 10 mld zł z Funduszu Modernizacyjnego. Przypomnijmy: to program kierowany głównie do właścicieli domów jednorodzinnych, a jego działanie zostało wstrzymane pod koniec ubiegłego roku, w wyniku wykrytych nieprawidłowości.

Nowe zasady dofinansowania z programu dotyczą m.in. wycofania dotacji na kotły gazowe czy olejowe (dofinansowane będą m.in. certyfikowane pompy ciepła czy piece na pellet), ograniczenia listy beneficjentów (co najmniej 3 lata własności lub współwłasności) oraz obniżeniu progu termomodernizacji do zapotrzebowania na energię użytkową powyżej 80 kWh/m kw.

Wciąż nierozwiązana pozostaje kwestia osób poszkodowanych przez nieuczciwych wykonawców w poprzedniej odsłonie programu. - Miliardy złotych zostały wydane na instalacje niskiej jakości, a beneficjenci, zwłaszcza z trzeciej grupy dochodowej, padli ofiarą systemowych nieprawidłowości - wskazuje Paweł Lachman z Polskiej Organizacji Rozwoju Technologii Pomp Ciepła. PORT PC uruchomił specjalną infolinię dla poszkodowanych w poprzednich odsłonach programu - dzwoniący mają otrzymać tu bezpłatną poradę (infolinia ma działać w dni robocze od godz. 9 do 16 pod numerem +48 882 574 596).

Zaledwie kilka dni przed informacją, że "Czyste powietrze" wraca, think thank Forum Energii opublikował opinię dotyczącą procesu transformacji energetycznej w Polsce oraz samego programu. Jak zwraca uwagę autorka opracowania, Anita Cieślicka, dyrektorka Programu Miasta w Forum Energii (FE), publiczna debata o termomodernizacji i efektywności energetycznej koncentruje się punktowo na programach dotacyjnych, pomijając systemowe rozwiązania.

Cieślicka wskazuje na niską jakość termomodernizacji w Polsce i niedostosowanie jej do potrzeb użytkowników budynków. Z przygotowanej przez FE analizy budynków w pięciu wybranych miastach w Polsce, gdzie badano charakterystykę energetyczną oraz źródła ogrzewania wynika, że "pomimo częściowych prac termomodernizacyjnych oraz wymiany źródeł ciepła, jakość tych działań była często niewystarczająca do osiągnięcia wysokiej efektywności energetycznej".

Anita Cieślicka ocenia, że punktowe działania, jak wymiana źródeł ogrzewania, okien itd., bez pełnej modernizacji budynków, nie poprawiają efektywności energetycznej tak, jakby to zrobiła pełna, kompleksowa i przemyślana modernizacja. Podkreśla też trudności w dostępie do spójnych danych oraz do wykwalifikowanych specjalistów od termomodernizacji. Według ekspertki, jeśli nie rozwiążemy tych problemów, to skala programu "Czyste powietrze" może nie przełożyć się na realne efekty, a zainwestowane publiczne pieniądze nie przyniosą oczekiwanych korzyści.

Forum Energii skupia się na domach jednorodzinnych, ale analitycy Polskiej Izby Budownictwa w raporcie "10 milionów szans. Czyli jak termomodernizować budynki z wielkiej płyty w Polsce", przekonują, że ogromne korzyści środowiskowe może przynieść prawidłowa termomodernizacja bloków z wielkiej płyty.

Na dowód podają prosty rachunek: "Budownictwo wielkopłytowe obejmuje ok. 60 tys. z ponad 6 mln budynków w Polsce. W prefabrykowanych budynkach, które powstawały masowo w latach 70. i 80., mieszka obecnie ok. 10 mln osób, w dużej części starszych i mniej zamożnych. Przeprowadzenie modernizacji ok. 1 proc. budynków w Polsce oznacza więc modernizację mieszkań ok. 25 proc. Polaków".

Jest to najbardziej opłacalny cel renowacji i modernizacji - uważają eksperci z PIB. Większość budynków z wielkiej płyty przeszła wprawdzie w ciągu ostatnich 20 lat termomodernizację, ale - jak wskazują autorzy raportu - czasem zawodzą źle wykonane docieplenia, przestarzałe systemy wentylacji, a to powoduje wysokie straty ciepła.

Dobrze wykonana termomodernizacja to przede wszystkim oszczędność energii o 33-47 proc., a w przypadku budynków nieocieplonych - nawet o 63 proc. A to z kolei daje niższe rachunki za ogrzewanie. Tu autorzy raportu podają kwoty od 1400 do 2700 zł oszczędności rocznie mniej na mieszkanie. Działania modernizacyjne należy rozpocząć od najbardziej energochłonnych budynków, które generują najwyższe straty ciepła - przekonują eksperci i dodają, że budownictwo wielkopłytowe to "nisko wiszący owoc", a jego modernizacja pozwala osiągnąć duże efekty przy stosunkowo niskich kosztach.

Modelowy przykład modernizacji związanej z efektywnością energetyczną budynków wielorodzinnych przytacza raport PIB. Mowa tu o nagradzanej francuskiej realizacji sprzed kilku lat - przebudowie trzech modernistycznych bloków socjalnych w Bordeaux. Projekt, który autorzy raportu PIB nazywają inspirującym, firmowały trzy pracownie: Lacaton & Vassal, Frédéric Druot oraz Christophe Hutin. Architekci postawili na dobudowę samonośnych modułów prefabrykowanych, pełniących funkcję ogrodów zimowych, poprawiających wygląd mieszkań, ich wielkość i funkcjonalność, a także efektywność energetyczną. Przebudowano tak 530 mieszkań.

Każdy z mieszkańców czekał na swój taras kilkanaście dni i nie musiał opuszczać mieszkania. Innowacyjność tego rozwiązania polega na jego kompleksowości - modernizacja objęła nie tylko termoizolację, ale także poprawę układu funkcjonalnego mieszkań, co znacząco wpłynęło na jakość życia ich mieszkańców. Projekt ten jest doskonałym przykładem na to, jak można połączyć nowoczesne technologie z estetyką i funkcjonalnością, tworząc nowy standard dla modernizacji budynków z wielkiej płyty - twierdzą autorzy raportu.

Obniżenie rachunków czy ogólna poprawa komfortu mieszkania to jedna rzecz. Termomodernizacja prowadzi też do szerzej zakrojonych skutków: mniejsze zużycie energii, zwłaszcza pochodzącej z paliw kopalnych, to redukcja emisji gazów cieplarnianych, co ma pozytywny wpływ na środowisko. Poprawie ulega też jakość powietrza wewnątrz mieszkania - nowoczesne systemy wentylacji z odzyskiem ciepła zapewniają lepszą wymianę powietrza, mniej wilgoci, a to z kolei mniejsze ryzyko pleśni. I w końcu: nieruchomość zyskuje też na wartości rynkowej.

Właściciele i zarządcy budynków wielorodzinnych mogą dziś korzystać m.in. z dofinansowania w ramach programu "Ciepłe mieszkanie", ale raport PIB punktuje, że obecne systemy dopłat są niewystarczające i zbyt skomplikowane. Co rekomendują eksperci? M.in. długoterminowe finansowanie w oparciu o system ETS (system handlu emisjami CO2), lepszą koordynację wsparcia, transparentność danych o zużyciu energii, która pozwoliłaby lepiej szacować jej koszty oraz bazowanie na programach typu EPCP, gdzie modernizację finansują zewnętrzne firmy, odzyskując potem koszty z oszczędności energii.

Anita Cieślicka proponuje reformę "Czystego powietrza". Według niej program powinien koncentrować się na dwóch priorytetach, czyli termomodernizacji budynków jednorodzinnych i wsparciu inwestycji w indywidualne odnawialne źródła energii. Ponadto

• powinien być zagwarantowany stały dopływ środków, zarówno z budżetu państwa, jak i funduszy unijnych, aby uniknąć opóźnień w realizacji programu;
• powinien być centralnie zarządzany i koordynowany, a nie rozproszony między NFOŚiGW a Wojewódzkimi Funduszami Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚ);
• powinien natomiast mieć zdecentralizowaną sieć doradców w gminach;
• właściciele najbardziej energochłonnych budynków, powinni mieć obowiązek termomodernizacji.

I w końcu - tu eksperci Forum Energii i PIB mówią jednym głosem - konieczna jest edukacja społeczeństwa o korzyściach wynikających z termomodernizacji, kontrola efektywności energetycznej, ale też po prostu podejście systemowe, całościowe i ostatecznie - skuteczne.

Autorką jest Aleksandra Majda, vice president ESG Impact Network