Czy strefa Schengen, gospodarczy symbol Europy, rozpada się na naszych oczach? [OPINIA]

Tekst powstał w ramach projektu WP Opinie. Przedstawiamy w nim zróżnicowane spojrzenia komentatorów i liderów opinii publicznej na kluczowe sprawy społeczne i polityczne.

Jeszcze dekadę temu wydawało się, że Europa bez granic to nieodwracalny sukces integracji. Swobodny przepływ osób był nie tylko fundamentem jednolitego rynku, ale też symbolem zaufania między państwami członkowskimi. W czasach swojej największej popularności Michał Wiśniewski z Ich Troje śpiewał przebój "Keine Grenzen", opowiadający o świecie bez granic. Była to idealistyczna wizja zjednoczonej Europy – od Lizbony po Warszawę. Dziś jednak ta symbolika brzmi nieaktualnie. Granice wracają, a wiara w ich trwałe zniesienie wydaje się należeć do minionej epoki.

Od 2015 roku migracja stała się głównym wektorem zmian w europejskiej polityce. Napływ setek tysięcy uchodźców z Syrii i innych części Bliskiego Wschodu zburzył polityczne status quo w wielu krajach – od Niemiec po Węgry. Podzielił społeczeństwa i doprowadził do radykalizacji debaty publicznej. Europa zdała sobie sprawę, że granice – choć miały być otwarte – mogą stać się liniami frontu w nowej wojnie: politycznej, informacyjnej, a teraz również hybrydowej.

Imigracja była również jednym z kluczowych powodów, dla których Brytyjczycy zagłosowali za Brexitem w 2016 roku. Wielu obywateli Wielkiej Brytanii postrzegało rosnącą liczbę migrantów – zwłaszcza z Europy Środkowo-Wschodniej – jako symbol utraty kontroli nad własnym państwem i rynkiem pracy.

Niezadowolenie z funkcjonowania instytucji publicznych, presja na usługi socjalne oraz poczucie braku wpływu na decyzje podejmowane w Brukseli sprawiły, że imigracja stała się katalizatorem głębszego społecznego sprzeciwu. W efekcie dla milionów wyborców referendum było nie tylko decyzją o członkostwie w UE, ale również próbą odzyskania kontroli nad granicami i tożsamością państwa.

W 2020 roku pandemia koronawirusa zatrzymała ruch osobowy na niespotykaną skalę. Granice wewnętrzne UE zostały tymczasowo zamknięte, a wolność podróżowania – zawieszona. Ten moment był sygnałem ostrzegawczym: że system Schengen, który przez dekady wydawał się trwały, może zostać ograniczony z dnia na dzień.

Obecnie Europa po raz kolejny mierzy się z presją migracyjną – ale tym razem jest ona elementem świadomej strategii destabilizacji. Białoruś, z cichym wsparciem Rosji, od 2021 roku instrumentalizuje migrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki, kierując ich w stronę granic UE. Polska, Litwa i Łotwa stały się celem tej presji, a odpowiedzią były fizyczne bariery i wzmocnione kontrole.

Ale problem nie kończy się na granicy zewnętrznej UE. W ostatnich miesiącach coraz częściej pojawiają się informacje, że migranci, którzy trafiają do Niemiec, są "zachęcani" przez tamtejsze służby do przekraczania granicy w kierunku Polski. To proceder trudny do udokumentowania, ale mający realne skutki: wzrost liczby nielegalnych przekroczeń granicy zachodniej.

W odpowiedzi Polska zdecydowała się na radykalny krok – czasowe przywrócenie kontroli granicznych z Niemcami i Litwą. To poważna decyzja, która w praktyce zawiesza działanie Schengen na odcinku polsko-niemieckim. Oznacza to kontrole drogowe, kolejowe i możliwe opóźnienia, ale przede wszystkim – wyraźny, że strefa Schengen nie jest dana raz na zawsze i wręcz może przestać istnieć przy rosnących ryzykach geopolitycznych.

Przed zamachami z 11 września 2001 roku podróżowanie samolotem wyglądało zupełnie inaczej niż dziś – było szybsze, mniej stresujące i pozbawione wielu obostrzeń, które dziś uznajemy za normę. Pasażerowie mogli wchodzić na pokład z butelkami wody, nożyczkami, a nawet z ostrymi narzędziami w bagażu podręcznym.

Na wielu lotniskach rodzina i znajomi mogli odprowadzać podróżnych aż pod samo wejście do samolotu, czyli tzw. gate’u. Kontrola bezpieczeństwa była rutynowa, ale znacznie mniej rygorystyczna i czasochłonna.

Wiele procedur – jak zdejmowanie butów, limit 100 ml płynów, skanery całego ciała czy zakaz wnoszenia większego bagażu podręcznego – zostało wprowadzonych dopiero po 2001 roku.

Ataki na World Trade Center były punktem zwrotnym, który zmienił sposób, w jaki świat patrzy na bezpieczeństwo transportu lotniczego – wprowadzając zasadę: lepiej przesadzić, niż przeoczyć zagrożenie.

Być może wkrótce jedna z czterech fundamentalnych swobód Unii Europejskiej – swoboda przemieszczania się – zostanie istotnie ograniczona. Dziś, przekraczając granicę między krajami UE, nikt nie pyta, skąd jesteś i dokąd zmierzasz. To przywilej, który przez lata uznawaliśmy za coś oczywistego.

Tymczasem w świecie, gdzie migracja staje się narzędziem presji, a granice przestają być liniami formalnymi, podróżowanie może znów przypominać realia sprzed rozszerzenia Unii w 2004 roku – z paszportem w ręku, kontrolą na drodze i pytaniem "dokąd i w jakim celu?".

W tle pozostaje pytanie fundamentalne: czy Unia Europejska jest jeszcze w stanie utrzymać wspólny system graniczny, gdy poszczególne państwa coraz częściej działają według własnych zasad bezpieczeństwa? I czy polityka migracyjna może być rzeczywiście wspólna?

Jeśli ten trend się utrzyma, pod presją znajdzie się nie tylko turystyka, ale także europejski rynek pracy, swoboda handlu i mobilność zawodowa. A to oznacza, że Schengen – jeden z najbardziej konkretnych i odczuwalnych sukcesów europejskiej integracji – może nie tyle zniknąć, co zostać zmodyfikowana tak jak podróże lotnicze po 2001 roku. Więcej bezpieczeństwa i więcej kontroli.

Autorem jest Piotr Arak, główny ekonomista VeloBanku, adiunkt w Katedrze Ekonomii Politycznej WNE UW