Radzą Polsce: podnieście podatki i wiek emerytalny. Arak: czas na poważną dyskusję [OPINIA]

Tekst powstał w ramach projektu WP Opinie. Przedstawiamy w nim zróżnicowane spojrzenia komentatorów i liderów opinii publicznej na kluczowe sprawy społeczne i polityczne.

Polska zadłuża się szybciej niż zakładano: dług w relacji do PKB może wkrótce osiągnąć 75 proc. Międzynarodowy Fundusz Walutowy i OECD wskazują, jak temu przeciwdziałać: od reform podatkowych i podniesienia wieku emerytalnego, po przegląd wydatków publicznych i optymalizację systemu świadczeń społecznych. Zdaniem OECD, jeśli zalecenia zostaną wprowadzone w całości, mogą stworzyć ponad 3 proc. PKB oszczędności, tworząc solidny bufor dla budżetu.

Minęło wiele lat od momentu, gdy Polska musiała brać pod uwagę rekomendacje organizacji międzynarodowych. Od przystąpienia do UE zalecenia OECD czy MFW traktowane były głównie jako wskazówki pokazujące, co te merytokratyczne instytucje uznają za możliwe do wdrożenia w naszym kraju.

Doświadczenia z niepowodzeniem prywatnej części systemu emerytalnego (OFE) wprowadzonej zgodnie z rekomendacjami MFW oraz późniejsze odwrócenie decyzji o podniesieniu wieku emerytalnego pokazują, że do takich zaleceń warto podchodzić ze zdrowym sceptycyzmem.

Ministerstwo Finansów w najnowszej Strategii zarządzania długiem prognozuje, że deficyt finansów publicznych w Polsce nie spadnie poniżej 3 proc. PKB do 2029 roku. Już dziś zadłużenie wzrosło z 50 proc. PKB w 2023 roku do blisko 60 proc. w 2025 roku.

Przy kolejnym kryzysie, który może mieć charakter fiskalny, może zaistnieć potrzeba wprowadzenia dużych oszczędności lub reform, które niekoniecznie będą społecznie popularne. Zestaw takich wyzwań opisano w ostatnim raporcie Artykułu IV – przeglądzie MFW dla Polski – oraz w OECD Economic Survey 2025.

Obie instytucje podkreślają, że konsolidacja fiskalna w Polsce nie może ograniczać się wyłącznie do cięć wydatków. Kraj potrzebuje nowego podejścia do źródeł dochodów. Nie jest to dobra wiadomość dla podatników, ale warto zaznaczyć, że wyższe wydatki w Polsce wynikają również z konieczności wzmocnienia armii i zapewnienia bezpieczeństwa.

OECD zauważa, że Polska finansuje się głównie podatkami od konsumpcji i składkami społecznymi. Udział podatków od nieruchomości i majątku jest marginalny. Podatki od nieruchomości wciąż liczy się od powierzchni, a nie od wartości rynkowej, co sprawia, że system działa anachronicznie. OECD rekomenduje wprowadzenie podatku majątkowego lub wprowadzenie, owianego złą sławą, katastru.

Polska ma jedną z największych list towarów objętych stawkami preferencyjnymi, a luka VAT wciąż pozostaje problemem. OECD zaleca skrócenie katalogu ulg i dalszą cyfryzację rozliczeń – m.in. e-fakturowanie i automatyczne raportowanie – by poprawić ściągalność podatku. Zmiany w matrycy VAT i uszczelnienie systemu mogłyby przynieść 0,7 proc. PKB rocznie dodatkowych wpływów.

Podatki dochodowe od osób fizycznych i firm wnoszą relatywnie mniej do budżetu niż w większości krajów rozwiniętych. Dotyczy to zwłaszcza jednoosobowych działalności gospodarczych, które często korzystają z ryczałtowych form opodatkowania i oskładkowania. Rozszerzenie bazy podatkowej i ograniczenie preferencji dla wybranych grup – w tym zbliżenie efektywnego opodatkowania JDG do poziomu opodatkowania pracy najemnej – poprawiłoby, zdaniem OECD i MFW, stabilność dochodów państwa.

MFW ostrzega, że jeśli nic się nie zmieni, relacja przeciętnej emerytury do płac spadnie z obecnych 45 proc. do 29 proc. w 2050 roku. Fundusz proponuje stopniowe wydłużanie wieku emerytalnego, zrównanie go dla kobiet i mężczyzn, wprowadzenie minimalnego okresu składkowego oraz zachęty do pracy po osiągnięciu wieku ustawowego. Dostosowanie wieku emerytalnego do rosnącej długości życia mogłoby przynieść fiskalny zysk rzędu 1 proc. PKB rocznie.

Lepsze ukierunkowanie świadczeń społecznych mogłoby w krótkim okresie zmniejszyć wydatki o 0,3 pkt. proc. PKB. Jednocześnie zwiększenie liczby miejsc szkoleniowych dla pielęgniarek mogłoby podnieść koszty o 0,2 pkt. proc., a konsolidacja sieci szpitali przynieść oszczędności rzędu 0,2 pkt. proc. PKB.

OECD rekomenduje m.in. podwojenie akcyzy na alkohol, podwyżkę akcyzy na paliwa oraz zwiększenie podatku od pojazdów silnikowych, co mogłoby przynieść 0,4 proc. PKB. Organizacje międzynarodowe nie wspominają nic o nowych podatkach od banków.

Systematyczne przeglądy wydatków, mające na celu ich racjonalizację i ograniczenie o 2,5 proc. rocznie, mogłyby przynieść oszczędności rzędu 1,2 pkt. proc. PKB rocznie. Chodzi o analizę efektywności programów publicznych, eliminację dublujących się instytucji oraz lepsze ukierunkowanie wsparcia.

Łącznie, przy odpowiedniej sekwencji, te zmiany mogłyby stworzyć ponad 3 proc. PKB oszczędności netto w średnim okresie. To pokaźny bufor fiskalny, który złagodziłby napięcia budżetowe i wzmocniłby wiarygodność Polski na rynkach finansowych.

Wygląda na to, że z długu publicznego tym razem nie "wyrośniemy" dzięki wzrostowi PKB. Stabilizacja finansów publicznych nie musi jednak oznaczać wyłącznie cięć i zaciskania pasa. Dobrze przemyślana polityka fiskalna może łączyć konsolidację z rozwojem gospodarczym, tworząc odporną i zrównoważoną strukturę wydatków i dochodów.

Racjonalne zarządzanie finansami wymaga dziś nie austerity (polityki zaciskania pasa - red.), lecz świadomej, odważnej zmiany. Polska powinna być krajem z kontrolowanym zadłużeniem, a nie państwem dryfującym w nieznane. Reformy muszą obejmować zarówno racjonalizację wydatków, jak i wzmocnienie źródeł dochodów. Przy obecnej trajektorii długu publicznego dyskusja o przyszłości finansów państwa musi być wreszcie poważna i merytoryczna. Warto się zastanowić, jakie reformy chcielibyśmy wprowadzić, a jakie nie mają dla Polski sensu.

Dr Piotr Arak, główny ekonomista VeloBanku, kierownik studiów podyplomowych Master of Public Administration na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW