Polityka fiskalna – jakie są jej funkcje?

Władze publiczne kształtują wiele sfer funkcjonowania obywateli czy przedsiębiorców. Między innymi chodzi o politykę fiskalną państwa. Czym ona jest? To czynności podejmowane przez władze krajowe związane z gromadzeniem i wydatkowaniem, tj. rozdysponowaniem środków publicznych niezbędnych do realizacji funkcji państwa. Sama nazwa "polityka fiskalna" pochodzi z łaciny od słowa fiscus, które oznacza "kosz" lub "worek na pieniądze". W starożytnym Rzymie mianem tym określano skarb państwa, który pozostawał w gestii cesarza, natomiast fiscalis to słowo rozumiane jako "dotyczący skarbu państwa". 

Politykę fiskalną można definiować jako wszystkie czynności realizowane przy użyciu narzędzi gromadzenia dochodów publicznych, jak również dotyczące wyznaczania kierunków i metod realizacji wydatków dla osiągnięcia ściśle określonych celów społecznych oraz gospodarczych. 

Biorąc pod uwagę różne kryteria podziału, można wyróżnić kilka rodzajów polityki fiskalnej. Pierwszy może być dokonany ze względu na podaż pieniądza. Pod tym kątem można wymienić:

• politykę fiskalną ekspansywną,
• politykę fiskalną restrykcyjną.

Ekspansywna polityka fiskalna znajduje zastosowanie w przypadku kryzysu gospodarczego, w momencie, gdy gospodarka znajduje się na dnie cyklu koniunkturalnego. Polega ona na zwiększaniu podaży pieniądza, co jest możliwe poprzez obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych czy wysokości stopy dyskontowej wyznaczanej przez Radę Polityki Pieniężnej działającej przy Narodowym banku Polskim. Ekspansywna polityka fiskalna dąży do ożywienia gospodarki, a co za tym idzie, zmierza w kierunku wzrostu Produktu Krajowego Brutto. 

Przeciwieństwem ekspansywnej polityki fiskalnej jest polityka restrykcyjna, przejawiająca się w zmniejszaniu podaży pieniądza, między innymi przez podwyższanie stopy rezerw obowiązkowych i stopy dyskontowej. Rząd zasadniczo może wdrażać w życie politykę restrykcyjną w trakcie ożywienia gospodarczego i szczytu cyklu koniunkturalnego. 

Prócz polityki restrykcyjnej i ekspansywnej politykę fiskalną można podzielić na dwa rodzaje, biorąc pod uwagę aktywność podejmowanych działań. To polityka aktywna lub pasywna. Aktywna opiera się na bieżącym podejmowaniu decyzji przez rząd, który może w tym celu wprowadzać określone zmiany w ustawie budżetowej, zmieniać stawki podatkowe w korespondencji do tego, co aktualnie dzieje się w gospodarce.

Natomiast pasywna polityka fiskalna, jak sama nazwa wskazuje, nie obejmuje aktywności rządu, natomiast do zmian zachodzących w obrocie gospodarczym stosuje się w jej przypadku autonomiczne stabilizatory koniunktury, czyli podatki pośrednie, podatki od dochodów czy też zapomogi dla bezrobotnych. Przy pasywnej polityce można wypracować nadwyżkę budżetową, bez względu na recesję czy ożywienie gospodarcze, ale nie ma ona wpływu na zmianę sytuacji rynkowej. 

Polityka fiskalna spełnia trzy podstawowe funkcje w państwie, mianowicie:

• alokacyjną, 
• redystrybucyjną,
• stabilizacyjną.

By móc je realizować, posługuje się różnymi narzędziami, jakie przysługują organom władzy, m.in. podatkowymi. 

W ramach realizacji nadrzędnych celów w polityce fiskalnej przestrzegane są określone zasady, według których można budować systemy podatkowe. Te opierają się na technice podatkowej oraz organizacji administracji skarbowej. W pierwszym przypadku chodzi tu o konstrukcję takiego systemu, który będzie obejmował urządzenia do gromadzenia wpływów pieniężnych z pobieranych podatków do kasy budżetu państwa. 

Określone są w polityce fiskalnej zasady podatkowe: fiskalne, ekonomiczne, techniczne i sprawiedliwości. 

Przy spełnianiu funkcji alokacyjnej w polityce fiskalnej należy tak rozdysponować czynniki produkcji pomiędzy sektor publiczny i prywatny, aby dostarczać dobra publiczne i społeczne, a także rozdzielać je poza mechanizmem rynkowym. Najważniejsze w przypadku funkcji alokacyjnej jest wytwarzanie dóbr publicznych i ustalanie ich struktury. Kolejnym krokiem jest rozdzielenie produktu końcowego, najczęściej bez odpłatności, pomiędzy dwie grupy: obywateli oraz przedsiębiorstwa.

Ma na celu wyrównywanie różnic dochodowych i majątkowych między obywatelami. W przypadku spełniania przez politykę fiskalną funkcji redystrybucyjnej chodzi tu o oddziaływanie na dochody określonych grup poprzez ingerencję bezpośrednią – podatki i transfery pieniężne. Możliwa jest też ingerencja pośrednia – bezpłatne zaspokojenie potrzeb takich obywateli, którzy najbardziej tego potrzebują.

W funkcji redystrybucyjnej są wykorzystywane zarówno transfery jednokierunkowe, w tym podatki, emerytury i renty oraz inne świadczenia, jak i transfer dwukierunkowy. Polegają one na przepływie pieniądza między władzą a innymi podmiotami. 

Jeśli chodzi o funkcję stabilizacyjną polityki fiskalnej, to dąży się w tym przypadku do stabilizacji stanu gospodarki oraz jednoczesnego pobudzania aktywności gospodarczej. Polega to na łagodzeniu przebiegu cyklu koniunkturalnego i zapewnieniu stałego wzrostu gospodarczego, w tym aktywizacji zawodowej jak największej grupy ludzi. 

W parze z polityką monetarną polityka fiskalna w funkcji stabilizacyjnej ma ustalać poziom cen na rynku krajowym oraz poziom kursów walutowych. 

Istnieją dwa nadrzędne cele kształtowania polityki fiskalnej – fiskalny i niefiskalny, a jej głównym zadaniem pozostaje zaspokojenie popytu państwa na pieniądz jako taki. Rząd posługuje się tutaj podatkami bezpośrednimi – dochodowym od osób fizycznych lub osób prawnych, ale i pośrednimi, takimi jak VAT i akcyza. Instrumentem polityki fiskalnej są też wydatki rządowe, dotacje, subwencje i zasiłki.