Podatek od nieruchomości wzmocni samorządy. Ludzie to docenią [OPINIA]

Opinia dr Radosława Piwowarskiego, ekonomisty z Uniwersytetu Łódzkiego, powstała w ramach projektu #RingEkonomiczny money.pl. To format dyskusji na ważne, ale kontrowersyjne tematy społeczne i ekonomiczne. W dziesiątej edycji Ringu debatujemy o podatku katastralnym, którego wprowadzenie rekomendują Polsce organizacje międzynarodowe: MFW i OECD. Równolegle publikujemy dwa inne głosy w tej dyskusji: prof. Michała Rubaszka z SGH i prof. Krzysztofa Piecha z Uczelni Łazarskiego. Tydzień temu, w pierwszej rundzie tego Ringu, polemizowali prof. Jacek Tomkiewicz z Akademii Leona Koźmińskiego i Kamil Sobolewski, główny ekonomista Pracodawców RP. Wstępem do dyskusji była ankieta na temat podatku katastralnego wśród szerokiego grona ekonomistów.

"Ach… ten podatek katastrofalny" - takim westchnieniem swoją odpowiedź na pytanie o możliwość wprowadzenia w Polsce podatku katastralnego rozpoczął jeden z uczestników panelu dyskusyjnego byłych ministrów finansów na konferencji Instytutu Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego kilka lat temu. Nie było to przejęzyczenie. Hansjoerg Blöchliger i Mame Fatou Diagne, ekonomiści OECD, w tekście o podatkach od własności w krajach naszego regionu piszą: mówi się, że podatek katastralny jest uwielbiany przez ekonomistów, ale znienawidzony przez wszystkich innych.

W artykule "Promil dla gmin", który ukazał się we "Wprost" w 1999 r. można przeczytać: "O konieczności wprowadzenia tego podatku dyskutowano od początku lat 90., ale prace nad projektem odpowiedniej ustawy przeciągały się. Nie sprzyjały im bowiem społeczne nastawienie i niechęć do nowych fiskalnych propozycji rządu. W 1994 r. wiele zamieszania wprowadził ówczesny wiceminister finansów Witold Modzelewski, publicznie oświadczając, że podatek katastralny będzie wynosił 10 proc. wartości nieruchomości. Wówczas protestowali wszyscy".

My ekonomiści, nawet jeśli akurat nie uwielbiamy podatku katastralnego, powinniśmy spojrzeć na niego po prostu jako narzędzie. Wydaje się, że najważniejsze problemy, przed jakimi obecnie stoi polityka fiskalna w Polsce, to silnie rosnące zadłużenie sektora finansów publicznych oraz rosnące nierówności dochodowe (tym bardziej majątkowe).

To konsekwencja działania obecnego systemu podatkowego. Po prostu jest on lekko progresywny lub proporcjonalny, a w świetle niektórych badań nawet regresywny. Nie zbiera odpowiednich dochodów w stosunku do wydatków, dodatkowo zwiększając nierówności. Wprowadzenie progresywnego podatku katastralnego rozwiązywałoby lub złagodziło wspomniane dwa problemy.

Teoretycznie mamy więc odpowiednie narzędzie, które z powodzeniem stosuje się w wielu krajach rozwiniętych. Jesteśmy w Europie jednym z trzech państw (pozostałe to Czechy i Słowacja), które nadal nie mają podatku katastralnego. Co pewien czas odradza się jednak dyskusja na ten temat. Tak to wygląda od przeszło 30 lat, gdyż ostatecznie każdy podatek zależy od decyzji politycznej. Najlepsze nawet pod względem ekonomicznym rozwiązanie podatkowe nie będzie wprowadzone, jeśli nie będzie takiej woli politycznej. Tej zaś nie będzie, jeśli nie pojawi się w miarę szerokie poparcie takiego rozwiązania.

Jak zatem uzyskać poparcie? Jak nie pokłócić się o kształt tego podatku już na etapie projektu? Jak wiadomo, diabeł tkwi w szczegółach. Mamy już doświadczenia różnych projektów ustaw na ten sam temat w ramach jednej koalicji. Wydaje się, że możliwe jest znalezienie szerokiego politycznego porozumienia w tej sprawie, jak i poparcia społecznego. Szansy upatruję w "lokalnym charakterze" podatku katastralnego.

Wdrożone od 2025 roku zwiększenie udziałów JST w PIT i CIT było krokiem w dobrym kierunku i miało właśnie na celu zwiększenie dochodów własnych JST. Ocena skutków regulacji pokazywała, że tak będzie. Rzeczywistość to zweryfikuje. Z pewnością trzeba jednak dążyć do tego, aby zdjęcia polityków z tekturowymi czekami zniknęły, stały się rzadkością, a nie standardem. Kataster jest kolejnym krokiem w tym kierunku.

Po drugie, podatek katastralny powinien być opcjonalny i kształtowany w szczegółach na szczeblu lokalnym. W większości opracowań dotyczących implementacji takiego obciążenia mówi się o jego stopniowym wprowadzaniu. Może więc pójść jeszcze dalej i wprowadzić jego opcjonalność?

Opcjonalność, rozumianą jako wybór pomiędzy dwoma systemami: aktualnym i nowym. Władze lokalne również stają przed dylematem: podnosić podatki czy się zadłużać? Wprowadzenie opcjonalnego instrumentu zwiększającego dochody może uelastycznić podejmowanie decyzji w tym zakresie. Ta propozycja sprowadza się do tego, że rząd i parlament nakreśliłyby ramy, a samorządy wypełniły je treścią. Może dla stworzenia wyłącznie ram w połączeniu z opcjonalnym charakterem wdrożenia znajdzie się jakaś koalicja. Opcjonalny wyższy wiek emerytalny jakoś powoli jest akceptowany politycznie i społecznie.

Przy wprowadzaniu podatku katastralnego powinno się wykorzystać społeczne poparcie dla samorządności. Niechęć do centralnego zarządzania, wyraźna wśród starszej części społeczeństwa, wydaje się być również udziałem młodszych pokoleń. W raporcie Fundacji Batorego opublikowanym w maju 2025 roku ("Rozczarowani państwem, zadowoleni z życia. Prezydenckie wybory młodych Polek i Polaków") można znaleźć informacje, że największym zaufaniem wśród młodych Polaków (18-29 lat) cieszą się władze lokalne (48 proc.), podczas gdy Sejm i Rząd mogą liczyć na 19 i 18 proc. Partie polityczne uzyskały wynik na poziomie jedynie 10 proc. Nie bez znaczenia pozostaje również wyrażana przez samorządowców potrzeba zwiększania ich autonomii.

Pomimo relatywnie wysokiego zaufania do władz samorządowych, na tym szczeblu władzy również działają klasyczne mechanizmy ekonomiczno-polityczne opisywane w teorii wyboru publicznego. Będą więc występować grupy interesów, pojawią się niechęć do zmian, różne koterie itp. Mimo wszystko, może znajdą się wśród samorządowców pionierzy, którzy skorzystają z tego rozwiązania, w zamian proponując rozsądny program wydatkowy oparty na dodatkowych dochodach.

Jeśli znajdzie się jakiś lider, znajdą się również naśladowcy. Prawdopodobieństwo pojawienia się lidera do wprowadzenia "niepopularnych społecznie zmian" wśród prawie 2500 gmin w Polsce jest wyższe niż pojawienie się takowego na poziomie centralnym.

Autorem opinii jest dr Radosław Piwowarski, ekonomista, pracownik naukowy Uniwersytetu Łódzkiego.