- Program Czyste Powietrze ruszy z początkiem kwietnia. Będą nowe zasady dla dotacji w ramach programu - poinformowała w czwartek na konferencji minister klimatu i środowiska Paulina Hennig-Kloska.
Według Pawła Lachmana, prezesa zarządu PORT PC, program, który miał wspierać efektywność energetyczną, w latach 2023-24 doprowadził do "wielu nadużyć", w szczególności w grupie najuboższych beneficjentów.
Miliardy złotych zostały wydane na instalacje niskiej jakości, a beneficjenci - zwłaszcza z III grupy dochodowej - padli ofiarą systemowych nieprawidłowości - twierdzi Paweł Lachman, prezes zarządu PORT PC.
Dalsza część artykułu pod materiałem wideo
Według wyjaśnień PORT PC, od lipca 2022 r. osoby o najniższych dochodach mogły uzyskać dofinansowanie do 100 proc. kosztów netto, przy czym 50 proc. kwoty było wypłacane firmom instalacyjnym z góry. Choć celem było ułatwienie dostępu do czystych technologii, w praktyce, według przedstawicieli PORT PC, otworzyło to pole do masowych nadużyć, a często wręcz oszustw.
- Takie zasady wsparcia miały na celu maksymalnie ułatwić realizację inwestycji termomodernizacyjnych przez najuboższe gospodarstwa domowe, ale stworzyły duże pole do nadużyć ze strony nieuczciwych firm, które maksymalizowały własne zyski kosztem jakości realizowanych prac - zauważa prezes zarządu PORT PC.
Program zatrzymany za późno?
W 2024 r. w "Czystym Powietrzu" statystycznie co miesiąc przybywało wniosków na 1,3 mld zł, przy czym aż 86 proc. tej kwoty (1,1 mld zł) stanowiły wnioski z II i III grupy dofinansowania (czyli dla osób mniej zamożnych, uprawnionych do wysokich dotacji), a tylko 190 mln zł wnioski z I grupy. Prezes PORT PC szacuje, że w samym 2024 r. wnioski z II i III grupy przekroczyły kwotę 10 mld zł (ponad 1 mld zł miesięcznie - szczególnie od kwietnia 2024 r.).
- Szacujemy, że w 2024 r. na III grupę dochodową przeznaczono ok. 8 mld zł, a na II i III grupę łącznie ponad 10 mld zł. To środki, które muszą być wydawane w sposób przejrzysty i efektywny - twierdzi Paweł Lachman.
Jednak dopiero w listopadzie 2024 r. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) zatrzymał program "Czyste Powietrze", mimo że według Lachmana władze tej instytucji wiedziały o problemie masowych nadużyć co najmniej pół roku wcześniej.
PORT PC wskazuje na kluczowe problemy, które, zdaniem przedstawicieli organizacji, doprowadziły do kryzysu. Wskazują oni m.in. na "nakłanianie konsumentów przez nieuczciwe firmy wykonawcze do udzielania im szerokich pełnomocnictw, a jednocześnie podpisywania niekorzystnych umów, zawierających wysokie kary umowne czy ukryte koszty".
Instalacje montowane w nieocieplonych budynkach
Innym problemem, według PORT PC, miało być dobieranie urządzeń pod kątem maksymalizacji zysku wykonawcy, a nie faktycznych potrzeb. W budynkach instalowano urządzenia dużo gorszej jakości niż te w umowie albo o znacząco zbyt małej mocy (nawet dwukrotnie), co powodowało nieskuteczne ogrzewanie i drastyczny wzrost rachunków.
Ponadto powstawały instalacje w nieocieplonych budynkach. Brak obowiązkowych audytów doprowadził, zdaniem PORT PC, do montażu pomp ciepła w domach o złym stanie technicznym, w których nigdy nie powinny się znaleźć.
- Wiele tak działających podmiotów, które zyskały na dotacjach i prefinansowaniu, po krótkim czasie znikało z rynku, pozostawiając beneficjentów bez gwarancji i serwisu -powiedział prezes PORT PC.
"Firmy groziły gminom pozwami"
Dodaje, że poszkodowani nie szukają pomocy, a państwo - jak stwierdził niedawno wiceminister Krzysztof Bolesta - jedynie rozważa wsparcie oszukanych beneficjentów.
- Beneficjenci boją się zgłosić, że padli ofiarami nieuczciwych firm, że poniosą konsekwencje finansowe, będą musieli oddać wartość inwestycji. Tymczasem to oni są faktycznymi ofiarami. Z rozmów, jakie przeprowadziłem w gminach i WFOŚiGW, wynika, że zaangażowanym ekodoradcom udało się uratować niektórych beneficjentów przed niekorzystnymi umowami, ale dla wielu było zbyt późno, by odstąpić od umów. Zdarzało się też, że nieuczciwe firmy groziły potem gminie pozwami - podkreśla Miłosz Jakubowski, prawnik.
Tomasz Golański, instalator, ekspert branżowy, zwrócił uwagę, że prawidłowy dobór urządzeń, wyliczenie parametrów to proces złożony i wymagający specjalistycznej wiedzy.
- Działania firm niedoświadczonych, namawiających do instalowania pomp ciepła w budynkach, które się nie nadawały do jakichkolwiek nowoczesnych źródeł ciepła, prowadziło do tragedii. Mogły pojawić się tzw. rachunki grozy - zwrócił uwagę Tomasz Golański, instalator, ekspert branżowy, który podzielił się również swoimi spostrzeżeniami z rekrutacji pracowników. - O pracę w mojej firmie ubiegali się m.in. byli pracownicy innych firm instalatorskich, którzy twierdzili, że musieli z nich odejść, bo sumienie nie pozwalało im akceptować niemoralnych działań na granicy prawa - dodaje.
PORT PC uruchomił specjalną infolinię (nr tel. 882 574 569), poprzez którą beneficjenci mogą zgłaszać nieprawidłowości oraz uzyskać rzetelne informacje dotyczące realnych kosztów użytkowania pomp ciepła i innych technologii grzewczych.
Długa lista do poprawy. "Obywatele stracili zaufanie"
Według ekspertów PORT PC, aby naprawić funkcjonowanie programu "Czyste Powietrze", należy wprowadzić ścisłą kontrolę realizowanych inwestycji i audytów powykonawczych. Bardzo ważne jest włączenie w to gmin, a także zapewnienie im odpowiedniego wsparcia finansowego (obecne środki są zdecydowanie za małe). Potrzebna jest też lepsza weryfikacja firm biorących udział w programie. Powinna powstać certyfikowana lista wykonawców.
Ich zdaniem ważne jest również wzmocnienie nadzoru nad procesem doboru urządzeń i ich jakości, wyłączenie z dotacji produktów bez certyfikacji, a także wprowadzenie bazy cen referencyjnych w programie. Beneficjenci muszą mieć także dostęp do danych o kosztach ogrzewania.
PORT PC oczekuje, że Ministerstwo Klimatu i Środowiska (MKIŚ) oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) natychmiast poprawią listę ZUM oraz wprowadzą skuteczne mechanizmy kontrolne. Konieczne są zmiany systemowe, a nie jedynie kosmetyczne poprawki.
- Wzywamy ministrów Annę Moskwę i Paulinę Hennig-Kloskę oraz NFOŚiGW, którzy, w naszej opinii, są za to odpowiedzialni, do podjęcia skutecznych działań na rzecz osób poszkodowanych. Brak takich działań to hamulec dla całej transformacji w Polsce -obywatele stracili zaufanie do programów wspierających efektywność energetyczną i do najefektywniejszej technologii grzewczej, jaką są pompy ciepła - podsumował Paweł Lachman.
