Polacy są jedną z najciężej pracujących nacji na świecie? Oto jaka jest prawda [ANALIZA]

- Polacy należą do najciężej pracujących narodów w Europie, a nawet na świecie – mówił podczas październikowej konferencji prasowej prezes NBP Adam Glapiński. Jak przekonywał, to właśnie "ciężka praca i przedsiębiorczość Polaków" stoją za "polskim cudem gospodarczym".

Dla szefa banku centralnego są to argumenty przeciwko dążeniom do skrócenia czasu pracy. Dla ministry rodziny, pracy i polityki społecznej Agnieszki Dziemianowicz-Bąk wręcz przeciwnie: ta sama diagnoza, że Polacy pracują wyjątkowo dużo, przekonała ją, że "skrócenie czasu pracy jest kierunkiem oczekiwanym, pożądanym i potrzebnym". Z jej inicjatywy z początkiem 2026 r. ruszy nad Wisłą pilotażowy program, który pozwoli pracodawcom przetestować różne formy skracania czasu pracy, a docelowo wskaże konieczne zmiany w Kodeksie pracy.

Na pierwszy rzut oka dane nie pozostawiają miejsca na wątpliwości: pokazują jednoznacznie, że Polacy pracują dużo. Niespełna dwa tygodnie temu Eurostat informował, że w II kwartale bieżącego roku odsetek pracowników w wieku od 20 do 64 lat, którzy na aktywność zawodową (we wszystkich miejscach pracy) przeznaczają ponad 45 godzin tygodniowo, wynosił nad Wisłą 12,4 proc., podczas gdy średnio w UE jest to około 10,8 proc. Tylko w Grecji, Portugalii, Irlandii i Francji odsetek ten był wyższy niż w Polsce.

Częściej jednak w kontekście przepracowania Polaków przywoływane są inne statystyki: dotyczące przeciętnego tygodniowego czasu pracy w głównym miejscu zatrudnienia. Nad Wisłą, w przypadku osób w wieku 20-64 lata, w 2024 r. wynosił on 40,1 godziny, w porównaniu do 37,3 godziny średnio w UE. Pod tym względem w Unii wyprzedzała nas tylko Grecja, a wśród innych krajów Europy jeszcze Turcja. Na drugim biegunie są Holendrzy i Duńczycy, którzy przeciętnie pracują mniej niż 35 godzin w tygodniu.

Co ciekawe, o ile Grecy, Polacy i Turcy są na czele rankingu najdłużej pracujących nacji w obu tych ujęciach, to ogólnie korelacja między tymi miarami czasu pracy jest niewielka. Przykładowo, Rumuni i Bułgarzy średnio pracują po 40 godzin tygodniowo (w głównym miejscu pracy), ale odsetek osób, które na pracę poświęcają ponad 45 godzin tygodniowo jest tam wyraźnie poniżej unijnej średniej (6,4 i 2,9 proc.). Z kolei w Irlandii i Francji zwyczajowy tygodniowy czas pracy jest relatywnie krótki (36,4 i 37,2 godziny), a jednocześnie odsetek osób pracujących po ponad 45 godzin tygodniowo (13,9 proc.) należy tam do najwyższych w UE.

Jeśli wziąć pod uwagę węższą grupę podobnych pracowników, różnice w czasie pracy między krajami stają się znacznie mniejsze. Przykładowo, w przypadku mężczyzn w wieku od 35 do 49 lat zatrudnionych na pełny etat zwyczajowy tygodniowy czas pracy w Polsce wynosi 41,9 godziny, w porównaniu do 41,2 godziny średnio w UE. Nawet we Francji, gdzie pełen etat to 35 godzin tygodniowo, zwyczajowy czas pracy tej grupy osób wynosi 41,2 godziny.

Jakie strukturalne cechy polskiej gospodarki sprawiają, że pod względem średniego czasu pracy Polska jest w europejskiej czołówce, dając podstawę tezom o niezwykłej pracowitości Polaków?

Przez wiele lat istotnym wyjaśnieniem tego fenomenu był niski poziom aktywności zawodowej nad Wisłą. W 2004 r., gdy Polska wchodziła do UE, pracowało u nas zaledwie 44 proc. osób w wieku powyżej 15 lat. W krajach dzisiejszej Unii tak mierzona stopa zatrudnienia wynosiła wtedy ponad 50 proc. To oznacza, że całkowity nakład pracy w Polsce przypadał wtedy na relatywnie małą część ludności kraju. I nie był to efekt tego, że dla pozostałych osób w wieku produkcyjnym pracy nie było. Wielu z pracujących – w 2004 r. niemal 8 proc. – miało wtedy więcej niż jedno miejsce pracy.

Od dekady stopa zatrudnienia w Polsce jest już jednak wyższa niż średnio w UE. W 2024 r. wynosiła 56,3 proc. Odsetek osób z więcej niż jedną pracą zmalał o połowę, do niespełna 4 proc. Nakład pracy rozłożył się na większą liczbę osób, a to przyczyniło się do spadku średniego tygodniowego czasu pracy osób w wieku od 20 do 64 lat do wspomnianych 40,1 godziny z 41,5 godziny w 2004 r.

Dlaczego pozostał dłuższy niż średnio w UE, skoro stopa zatrudnienia też jest już powyżej unijnej średniej? Wynika to m.in. z tego, że okres aktywności zawodowej przeciętnego Polaka – czyli staż pracy - pozostaje relatywnie krótki. Za wysoką na tle innych państw UE stopą zatrudnienia stoją przede wszystkim osoby w sile wieku. Przykładowo, stopa zatrudnienia w grupie 25-54 lata wynosi nad Wisłą 86,6 proc. w porównaniu do 82,5 proc. średnio w UE. Wyprzedza nas pod tym względem tylko sześć państw. Ale w grupie 60-64 lata stopa zatrudnienia w Polsce to już tylko 43,1 proc. wobec unijnej średniej na poziomie 53 proc. W Holandii i Danii wskaźnik ten dochodzi o 70 proc.

Te różnice mają dwie konsekwencje. Po pierwsze, starsi pracownicy wszędzie pracują (tygodniowo) krócej niż młodsi. Tam, gdzie starsi stanowią większą część zatrudnionych, siłą rzecz średni czas pracy jest krótszy. Po drugie, bierność zawodowa starszych osób oznacza, że cały nakład pracy w gospodarce przypada na młodszych.

To ostatnie zjawisko prowadzi do kolejnej z przyczyn relatywnie wysokiego średniego czasu pracy w Polsce. Ograniczona podaż pracowników, związana z niską aktywnością zawodową osób starszych oraz malejącą populacją osób młodszych i późnym ich wkraczaniem na rynek pracy, sprawia, że pracodawcy nad Wisłą niechętnie oferują pracę w niepełnym wymiarze czasu.

W 2024 r. na niepełny etat pracowało u nas zaledwie 5,5 proc. ogółu pracujących w porównaniu do ponad 17 proc. średnio w UE (ilustruje to pierwszy wykres). W Holandii i innych krajach, gdzie zwyczajowy tygodniowy czas pracy należy do najniższych w Europie, odsetek pracujących na część etatu przekracza 30 proc. W dużej mierze są to właśnie osoby starsze albo młodsze, które łączą pracę z nauką.

Niski odsetek osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu współwystępuje w Polsce z wysokim odsetkiem osób samozatrudnionych. Ci ostatni w 2024 r. stanowili nad Wisłą 18,3 proc. ogółu pracujących. Odsetek ten wyższy był tylko w Grecji (27,1 proc.) i Włoszech (20,2 proc.). Tymczasem samozatrudnieni – niezależnie od tego, czy są pracodawcami, czy nie – wszędzie w Europie pracują dłużej niż pracownicy najemni. W Polsce to przeciętnie 43,6 godzin w tygodniu (w grupie 20-64 lata).

Wysoki odsetek samozatrudnionych zwykle wiąże się z rozdrobnieniem sektora przedsiębiorstw. W większych podmiotach nawet kadrę zarządzającą tworzą często pracownicy najemni. W Polsce dodatkowo grono samozatrudnionych zwiększa to, że taki status ma duża część osób prowadzących gospodarstwa rolne. Jednocześnie udział rolnictwa (wraz z leśnictwem i rybołówstwem) w całkowitym zatrudnieniu, choć szybko maleje, wciąż jest nad Wisłą większy niż średnio w UE. W 2024 r. około 6,5 proc. ogółu pracujących stanowili rolnicy.

Oczywiście, można argumentować, że skoro samozatrudnieni pracują więcej, a w Polsce ich udział w całkowitej liczbie pracujących jest wysoki, to Polacy faktycznie są, średnio rzecz biorąc, bardziej pracowici niż większość nacji. Nie jest to jednak wcale oczywiste.

Wszystkie przywoływane dotąd dane o czasie pracy pochodzą z badań ankietowych (w Polsce jest to Badanie aktywności ekonomicznej ludności – BAEL). Pokazują więc deklarowane godziny pracy. Problem w tym, że w przypadku osób pracujących na własny rachunek, prowadzących niewielkie przedsiębiorstwa, np. sklepy albo punkty usługowe, a także rolników, życie zawodowe i prywatne ciężko jest jednoznacznie rozdzielić. Rolnik w swoim miejscu pracy jest cały dzień, ale to nie oznacza, że pracuje przez 16 godzin. Liczba przeciętnych godzin pracy, jaką wykazuje w badaniach, jest więc mocno uznaniowa.

Ogólnie to, że statystyki czasu pracy polegają na deklaracjach pracowników, osłabia ich porównywalność między krajami. Odpowiedzi udzielane w badaniach są bowiem pod silnym wpływem różnic kulturowych. W jednych krajach bardziej niż w innych wypada chwalić się pracowitością. Inaczej też traktowane są przerwy w pracy. Część pracowników zalicza je do czasu pracy, inni zaś nie. Podobnie jest z czasem dojazdu do miejsca pracy.

Ocenę "pracowitości" poszczególnych nacji komplikuje jeszcze jeden czynnik: przeciętny tygodniowy czas pracy nie jest jednoznacznie powiązany z czasem pracy w dłuższym horyzoncie, np. rocznym. Wynika to z różnic w liczbie dni wolnych od pracy – zarówno ze względu na święta, jak i wymiar urlopu wypoczynkowego oraz dostępności rozmaitych zwolnień i urlopów okolicznościowych.

Te różnice znajdują pewne odzwierciedlenie w danych dotyczących faktycznego czasu pracy w tygodniu poprzedzającym badanie. Przykładowo, podczas gdy zwyczajowy tygodniowy czas pracy osób w wieku 20-64 lata w Polsce w 2024 r. wynosił 40,1 godziny, to faktyczny czas pracy był o 1,2 godziny krótszy. Średnio w UE różnica wynosiła 1,3 godziny, ale w niektórych krajach – np. w Danii - była znacznie mniejsza. To oznacza, że w tygodniu poprzedzającym badanie relatywnie mała część osób pracowała tam mniej niż zwykle, na przykład z powodu urlopu.

To prowadzi do jeszcze jednego wątku, który wiąże się bezpośrednio z propozycjami na skrócenie czasu pracy w Polsce. We wspomnianej już Francji przeciętny zwyczajowy tygodniowy czas pracy wśród osób w wieku 20-64 lata wynosi 37,2 godziny. To dokładnie tyle samo, co w 2000 r., gdy rozpoczęło się skracanie ustawowego tygodnia pracy z 39 do 35 godzin. W kolejnych latach po tej reformie zwyczajowy czas pracy nawet rósł, sięgając w pewnym momencie 38,2 godziny. Jednocześnie rzeczywisty czas pracy systematycznie malał z 38,5 godziny w 2000 r. do 35,8 godzin w ubiegłym roku. To oznacza, że duża część pracodawców reformę wprowadziła przyznając pracownikom dodatkowe dni wolne, a nie faktycznie skracając tygodniowe godziny pracy.

Stąd wniosek, że ustawowe próby skracania czasu pracy mogą napotkać barierę organizacyjną. W Polsce, jak wskazywali w jednym z raportów ekonomiści z Instytutu Badań Strukturalnych, wprowadzenie czterodniowego tygodnia pracy wymuszałoby zwiększenie zatrudnienia, co nie byłoby w obecnych realiach demograficznych możliwe. Alternatywnie pracodawcy musieliby zwiększyć liczbę nadgodzin dotychczasowym pracownikom, co podniosłoby koszty działalności i ceny towarów oraz usług.

Jednocześnie można oczekiwać, że i bez żadnych wysiłków legislacyjnych przeciętny czas pracy w Polsce będzie jeszcze malał, tak jak w ostatnich kilkunastu latach. Po pierwsze, nadal malał będzie udział rolników w strukturze zatrudnienia. Po drugie, wobec kurczącej się populacji osób w wieku produkcyjnym, pracodawcy będą musieli szukać pracowników wśród osób, które dotąd pozostawały bierne zawodowo. To zaś będzie wymuszało częstsze oferowanie pracy w niepełnym wymiarze godzin.

Grzegorz Siemionczyk, główny analityk money.pl