Dochody rosną, ale ubogich przybywa. Ten paradoks wiele tłumaczy [ANALIZA]

W ostatnich miesiącach w Polsce wzbiera fala optymizmu. Obliczany przez GUS Bieżący Wskaźnik Ufności Konsumenckiej, który odzwierciedla oceny i oczekiwania gospodarstw domowych dotyczące ich sytuacji finansowej oraz stanu gospodarki, we wrześniu wzrósł do najwyższego od ponad pięciu lat poziomu -8,3 pkt. (ujemny wynik oznacza, że więcej ankietowanych raportuje pogorszenie swojej sytuacji finansowej niż jej poprawę). Z kolei w badaniach CBOS-u od kilku miesięcy więcej respondentów ocenia sytuację gospodarczą w Polsce dobrze (w sierpniu 31 proc.) niż źle (28 proc.).

Poprawie nastrojów towarzyszy hamowanie wzrostu płac – nie tylko w ujęciu nominalnym, ale też realnym, czyli po uwzględnieniu inflacji. W sierpniu przeciętne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw (obejmuje podmioty zatrudniające co najmniej 10 osób) zwiększyło się o 7,1 proc. rok do roku, najmniej od ponad czterech lat. Ponieważ jednocześnie zmalała inflacja, siła nabywcza przeciętnego wynagrodzenia zwiększyła się o 4,1 proc. rok do roku.

Podobnie jak w poprzednich miesiącach, ale znacznie mniej niż rok wcześniej. W szerokiej gospodarce realne wynagrodzenia rosną zapewne nieco szybciej niż w sektorze przedsiębiorstw, ale też wyraźnie wolniej niż w 2024 r.

Wypadkową tych dwóch tendencji jest coraz mniejsza rozbieżność między gospodarczymi realiami a ich percepcją. Nastroje konsumentów są wprawdzie wciąż wyraźnie niższe niż były w przeszłości, gdy dochody rosły w podobnym co dziś tempie, ale przepaść nie jest już tak rażąca, jak w 2024 r. i jeszcze na początku tego roku (pisaliśmy o tym w poniższym tekście).

Dlaczego Polacy tak wolno odnotowują poprawę swojej sytuacji finansowej? Jedno z wyjaśnień podsuwają wyniki badań budżetów gospodarstw domowych (BBGD) oraz bazujące na nich szacunki dotyczące zasięgu ubóstwa w Polsce w 2024 r.

Według BBGD przeciętny dochód rozporządzalny (czyli "na rękę", po potrąceniu podatków i składek) na osobę w 2024 r. wyniósł niemal 3170 zł miesięcznie, o 18,3 proc. więcej niż rok wcześniej. W 2023 r. wzrósł wprawdzie nawet bardziej, o 19 proc., ale tylko nominalnie.

Ze względu na znacznie wyższą inflację, siła nabywcza dochodu na osobę zwiększyła się wtedy o około 6,9 proc. rok do roku, a w 2024 r. o ponad 14 proc. – bardziej niż kiedykolwiek wcześniej w tym stuleciu. Poprzedni rekord, z 2007 r., to 8,6 proc.

Ten skokowy wzrost realnych dochodów pozwolił przeciętnemu gospodarstwu domowemu na istotne zwiększenie poziomu konsumpcji – czyli lepsze zaspokojenie potrzeb. Z badań GUS wynika, że w 2024 r. nominalnie wydatki na osobę zwiększyły się przeciętnie o 14,8 proc. – najbardziej w historii i znacznie bardziej niż poziom cen towarów i usług konsumpcyjnych (3,6 proc.).

W tym świetle wydatki realnie podskoczyły o blisko 11 proc. Rachunki narodowe wskazują wprawdzie na znacznie mniejszy wzrost realnego spożycia – o zaledwie 3 proc. – ale, z powodu różnic definicyjnych, danych tych nie można bezpośrednio porównywać. Nie ma jednak wątpliwości, że przeciętny konsument kupił w 2024 r. istotnie więcej towarów i usług niż rok wcześniej.

Konsekwencją był wyraźny spadek zasięgu tzw. skrajnego ubóstwa, czyli odsetka osób, których wydatki są poniżej tzw. minimum egzystencji. To wskaźnik szacowany przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS), który obrazuje, jakie wydatki są niezbędne, aby zaspokoić potrzeby niezbędne do przeżycia i zachowania zdrowia.

W 2024 r. minimum to wynosiło – w zależności od rodzaju gospodarstwa domowego – od 766 zł do 950 zł miesięcznie na osobę, o około 5 proc. więcej niż rok wcześniej. Odsetek osób, które konsumowały mniej, spadł do 5,2 proc. z 6,6 proc. w 2023 r. W przeszłości bywał już mniejszy, ale rzadko tak ostro malał – poprzednio w 2016 r., gdy ruszył program 500+.

Jednocześnie drugi rok z rzędu – i najbardziej we współczesnej historii – zwiększył się zasięg ubóstwa relatywnego. Wyniósł 13,3 proc., najwięcej od 2018 r., w porównaniu do 12,2 proc. rok wcześniej. Szczególnie zaskakujące jest jednak to, że wzrost zagrożenia ubóstwem relatywnym szedł w parze ze spadkiem zagrożenia ubóstwem skrajnym. W ostatnich dwóch dekadach takie zjawisko wystąpiło tylko raz, w 2008 r., ale wtedy zmiany były znacznie mniejsze.

Granicą ubóstwa relatywnego jest konsumpcja na poziomie 50 proc. kwoty, którą średnio w miesiącu wydają Polacy. Inaczej mówiąc, za zagrożonych ubóstwem relatywnym GUS uznaje tych, których wydatki są istotnie niższe niż przeciętne. To, że takich osób w ubiegłym roku przybyło, oznacza, że zwiększyły się nierówności konsumpcyjne. Jest to o tyle zaskakujące, że miniony rok przyniósł wyraźny spadek nierówności dochodowych.

W money.pl pisaliśmy niedawno, że w ostatnich latach – nie tylko w 2024 r., ale też wcześniej i później – najszybciej rosły najniższe wynagrodzenia, co wiązało się z hojnymi podwyżkami płacy minimalnej, ale też deficytem pracowników w niektórych niskopłatnych zawodach. W świetle badań budżetów gospodarstw domowych, spadek nierówności dochodowych – z uwzględnieniem wszystkich źródeł dochodów, włącznie ze świadczeniami społecznymi – był znacznie silniejszy niż samych nierówności płacowych. Przyczyniła się do tego choćby waloryzacja świadczenia wychowawczego z 500 do 800 zł. Tę podwyżkę bardziej odczuły gospodarstwa domowe o niższych dochodach.

Dochód na osobę w 20 proc. najuboższych gospodarstw domowych (czyli w pierwszej grupie kwintylowej) zwiększył się w 2024 r. przeciętnie o niemal 39,2 proc. rok do roku, najbardziej w historii, niemal dwukrotnie bardziej niż w 2023 r. (patrz wykres na początku artykułu).

Z kolei w 20 proc. najzamożniejszych gospodarstw domowych (w piątej grupie kwintylowej) wydatki per capita wzrosły o 15,2 proc., nawet mniej niż w 2023 r. Mniejszy niż przed rokiem wzrost dochodów (w ujęciu nominalnym) odnotowały zresztą także gospodarstwa z pozostałych trzech grup kwintylowych.

Najuboższe gospodarstwa domowe nie wykorzystały jednak skokowej poprawy swojej sytuacji finansowej do zwiększenia konsumpcji. Ich wydatki na osobę wzrosły w 2024 r. o zaledwie 7,7 proc. – podobnie jak średnio w poprzednich kilkunastu latach – po zwyżce o 11,6 proc. w 2023 r.

To wprawdzie oznaczało, że nawet w ujęciu realnym – po uwzględnieniu inflacji, która wyniosła 3,6 proc. – ich spożycie wzrosło, ale w stopniu zupełnie nieprzystającym do wzrostu dochodów. Dla porównania, wydatki najzamożniejszych gospodarstw domowych podskoczyły o 17,4 proc., niemal dwukrotnie bardziej niż rok wcześniej, gdy inflacja przekraczała 11 proc., i bardziej niż ich dochody.

Dlaczego uboższe gospodarstwa domowe nie wykorzystały wzrostu dochodów do zwiększenia konsumpcji? Dane GUS wskazują, że – wobec wysokiego poziomu stóp procentowych – dążyły do ograniczenia swoich zobowiązań albo odbudowy oszczędności, których realną wartość nadgryzła w poprzednich latach inflacja.

Do wyników BBGD – zwłaszcza wstępnych, jak te za 2024 r. – należy podchodzić z pewną dozą ostrożności. Choć badanie prowadzone jest na dużej próbie (około 35 tys. gospodarstw domowych), niedoreprezentowane są w nim zamożne gospodarstwa domowe. Nie można więc wykluczyć, że tego, że nierówności dochodowe wcale nie zmalały tak bardzo, jak sugerują te dane.

Tym bardziej – to inny zarzut wobec BBGD – że uboższe gospodarstwa domowe zwykle nie ujawniają w pełni dochodów uzyskiwanych w szarej strefie. Jeśli podwyżki płacy minimalnej sprawiły, jak uważa część badaczy, że powszechność "płatności pod stołem" zmalała, rzeczywiste dochody biedniejszych gospodarstw domowych mogły wcale nie wzrosnąć w 2024 r. tak bardzo, jak deklarowane.

Inaczej mówiąc, część z tego 40-proc. skoku dochodów mogła wynikać z wpisania do umów tej części wynagrodzeń, które wcześniej miały charakter nieformalny. To tłumaczyłoby ostrożność osób o niskich dochodach w podejściu do wydatków.

Ewentualne nieprawidłowości w wynikach badań ankietowych nie przekreślają jednak tezy, że w 2024 r. w Polsce doszło do wzrostu nierówności konsumpcyjnych. Wątpliwości dotyczą raczej jego skali. To zaś pozwala lepiej zrozumieć, dlaczego nastroje społeczne oderwały się od realiów gospodarczych.

Czy w tym roku nierówności konsumpcyjne zmaleją, ograniczając zakres ubóstwa relatywnego? Na to wskazuje poprawa nastrojów – pomimo hamującego wzrostu płac – ale też rozkręcająca się akcja kredytowa. Zobowiązania gospodarstw domowych wobec instytucji finansowych w sierpniu tego roku były o niemal 3 proc. wyższe niż rok wcześniej. Szczególnie mocno – o 6,5 proc., najbardziej od pierwszych miesięcy 2020 r. – zwiększyły się zobowiązania z tytułu kredytów konsumpcyjnych, z których korzystają przede wszystkim gospodarstwa domowe o relatywnie niskich dochodach.

Grzegorz Siemionczyk, główny analityk money.pl